Ці ведалі вы што-небудзь пра Прапойскае антысавецкае паўстанне? Гэта паўстанне было не адзіным ва Усходняй Беларусі

Антысавецкае паўстанне, якое адбывалася на тэрыторыі сённяшняга Слаўгарадскага раёна, дзейнічала не адзін год і нават мела свой штаб. А  кіраўніцтва выступленнем, асноўнай сілай якога былі мясцовыя сяляне, прыпісваюць прапойскаму творцу і грамадска-палітычнаму дзеячу Аляксандру Вазілу.

Не толькі кулакі, але і сераднякі ва Усходняй Беларусі (уключанай у склад РСФСР) добра зведалі палітыку “ваеннага камунізму” і асабліва “харчразвёрстку”, калі ў сялянаў адбіралі ўвесь хлеб, бульбу і іншыя прадукты. Гэта апустошвала вёску, выклікала голад. Эканамічны авантурызм бальшавікоў, гвалтоўнае стварэнне камун і саўгасаў, рабаўніцтва – гэтыя і іншыя прычыны прымушалі глядзець сялян у бок лесу, уздымаць хвалю паўстанняў. Іх саюзнікамі ў барацьбе з савецкай уладай былі 4 тысячы дэзэрціраў, якія былі ў аддзелах зялёных ва ўсходняй частцы Беларусі і не жадалі ваяваць за бальшавіцкі ўрад.

Адкуль звесткі пра паўстанне і яго прычыны

У савецкай гістарыяграфіі антыбальшавіцкі рух меў назву “бандытызм”, “банды”, “нацыяналісты” і г.д. Аднак гэта звычайная вёска, з дапамогай партызан (так званых “зялёных”) імкнулася адстойваць свае інтарэсы. У 1918-1919 гг. адбыўся цэлы шэраг антысавецкіх выступленняў на тэрыторыі Усходняй Беларусі. Сярод антысавецкіх паўстанняў на золку з’яўлення дзяржавы сялянаў і пралетарыяў належнае месца некалі зойме Прапойскае паўстанне, якое ахапіла тры чвэрці цяперашняга Слаўгарадскага раёна Магілеўскай вобласці. Звесткі пра Прапойскае паўстанне ўтрымліваюцца ў матэрыялах Прапойскага РК КПБ(б) за 1930 год, якія знаходзяцца ў дзяржаўным архіве Магілёўскай вобласці. Гэта старонка машынадрукаванага тэксту, якая з’яўляецца данясеннем мясцовага райаддзелу міліцыі ў райкам ад мая 1930 года аб “Палітстановішчы раёну”. Звязваючы тагачасны стан сялян (на 1930 год) з калектывізацыяй, у данясенні шмат кажыцца аб падзеях 1919-1920 гг. Прычым сама міліцыя ўжывае тэрмін “паўстанне”. У гэтым данясенні адзначаецца вёска Жалезінка Іванішчавіцкага сельсавету, у якой знаходзіўся штаб паўстання, што можа сведчыць аб добрай арганізацыі. Як было адзначана ў дакуменце яна была ўтворана за царскім часам. На думку органаў на 1930 год палову жыхароў вёскі складалі “кулакі” і моцныя сярэднякі, а другую палову – сярэднякі і беднякі.

Будынак дзяржаўнага архіва ў Магілёве, дзе захоўваюцца звесткі пра паўстанне.

Што цікава, то гэту вёску ў Прапойскім (сёння Слаўгарадскім) раёне заснавалі перасяленцы з Заходняй Беларусі і самі выкарчвалі лес, асушылі балоты і распрацавалі глебу. Пагэтаму невыпадкова, што менавіта ў Жалезінцы знаходзіўся штаб паўстання, бо жыхары катэгарычна не прымалі  бальшавіцкіх рабункаў. Вось прозвішчы заснавальнікаў вёскі: Гоевы, Грамыкі, Грахоўскія, Іваноўскія, Пухоўскія. У большасці яны былі раскулачаны і высланы за межы Беларусі. На вялікі жаль гэта вёска сёння практычна знікла, бо ў ёй стала цяпер ніхто не жыве, хоць захавалася частка вёскі з хатамі і мясцовыя могілкі.

Мітынг у Прапойску з нагоды гадавіны Кастрычніцкай рэвалюцыі, 1918 год.

Паводле архіўнага дакумента паўстанне ахапіла тэрыторыю Прапойскага местачковага, Ржаўскага, Кульшыцкага, Іванішчавіцкага, Чэрнякоўскага, Васькавіцкага, Гайшынскага, Гіжэнскага сельсаветаў. Насельніцтва гэтых сельсаветаў падчас паўстання 1919-1920 гг. згодна з данясеннем “убівалі чырвонаармейцаў, адбіралі абмундзіраванне і снараджэнне”, але пры гэтым не наносілі ніякай шкоды мірнаму насельніцтву. Найбольш актыўнымі былі жыхары Кульшыцкага і Іванішчавіцкага сельсаветаў. Выступленні працягваліся да 1921 года, а ў Чэрняхоўскім, Іванішчавіцкім і Гайшынскім сельсаветах ажно да 1929 год.

Асноўнай прычынай паўстання быў пратэст супраць палітыкі “ваеннага камунізму” і гвалтоўных рэквізіцый харчавання, а таксама нацыянальны ўціск. У пачатку 1919 года рашэннем маскоўскіх бальшавіцкіх уладаў Віцебская, Смаленская, Магілёўская губерні былі вылучаныя з БССР і далучаныя да РСФСР. На гэтай тэрыторыі з боку мясцовага партыйнага і савецкага кіраўніцтва панавалі антыбеларускія настроі, непрыняцце беларушчыны.

Ці мог быць Аляксандр Вазіла ў авангардзе паўстанцаў?

На вялікі жаль пра Прапойскае паўстанне мала звестак і дагэтуль невядома хто кіраваў сялянскім выступленнем на тэрыторыі цэлага раёна. Паводле адной з версій краўніком паўстання мог быць, ураджэнец Прапойска, удзельнік рэвалюцыйнага руху, публіцыст і паэт Аляксандар Вазіла, але гэта вельмі спрэчна, тым больш што ніякіх прамых сведчанняў няма. Адметна, што Вазіла ўдзельнічаў на Першым Усебеларускім з’ездзе ў 1917 годзе, але выступіў супраць намеру абвясціць беларускую дзяржаўнасць. Ён адносіўся да так званых “абласнікоў”, якія анічога не мелі супраць нацыянальнага самавызначэння беларусаў, але толькі ў складзе Расійскай Фэдэрацыі. Менавіта Вазіла на Усебеларускім з’ездзе выступіў з палкай прамовай, у якой абгрунтоўваў сваю грамадска-палітычную пазіцыю наконт будучыні Беларусі. Вось яе фрагмент:

“Наш беларускі лёс занадта шчыльна пераплецены з лёсам усяе Расіі. Цэлыя стагоддзі мы жылі разам з усім рускім народам. Нашыя багацці, нашая праца і сіла блізка, вельмі блізка, спаяныя з усім рускім. І цяпер, калі непазбежная неабходнасць ставіць Беларусь у стан самавызначыцца, мы павінны ведаць – як і на якіх пачатках…

Выкарыстаўшы сапраўдную магчымасць, якая здараецца рэдка, Беларускі край мусіць самавызначыцца на пачатках шырокай аўтаноміі ў палітыка-адміністратыўных, эканамічных і культурна-нацыянальных адносінах – г.зн. стаць цэльнай вобласцю – з поўнымі правамі ў кіраванні сабою, у гаспадарчым жыцці і ў будаўніцтве сваёй беларускай культуры. І, будучы шырока аўтаномным народам, Беларусь павінна ўвайсці ў Вялікі Рускі Саюз, такімі чынам утварыўшы Фэдэратыўную Расійскую Рэспубліку…”.

Першы Усебеларускі з’езд каля будынку Мінскага гарадскога тэатра.

З прадмовы бачна, што Аляксандр Вазіла не верыў да канца ў самастойнае існаванне беларускага народа, бо знаходзіўся пад уплывам “заходнерускай” ідэалогіі і Беларусь уяўляў як частку Расіі, але з пашыранай аўтаноміяй. Пры гэтым ён не адмаўляў праву беларусаў на самавызначэнне, бо сам быў часткай народа. Вазіла па-свойму таленавіты, бо паходзіў з простага народу, але змог атрымаць адукацыю і браў удзел у агульнарасійскім рэвалюцыйным руху, за што быў на некаторы час нават сасланы ў Сібір, маючы пры гэтым усяго крыху больш за 20 год.

Ён таксама далучыўся да літаратурнай працы і нават выдаў у 1914 годзе ў  зборнік паэзіі «Хвалі» («Волны»), які быў канфіскаваны цэнзурай (у кнізе была і аўтабіяграфічная частка пра жыццё ссыльных у Сібіры), а супраць супраць аўтара распачата судовая справа. Аляксандр Вазіла вядомы таксама і як публіцыст, што публікаваў свае матэрыялы ў перыядычных выданнях “Белорусская криница” і “Белорусский вестник”. Публіцыстычныя матэрыялы, як і паэзію пісаў выключна на рускай мове і друкаваўся пад рознымі псеўданімамі і крыптанімамі: Алек де Вазиллини; Клим Злобич; Правдолюб; Антон Хатыня; Саша Косматый; Аль-Вэ.

Нягледзячы на тое, што Аляксандр Вазіла нарадзіўся ва Усходняй Беларусі ён хутчэй за ўсё быў чалавекам рускай культуры і выхавання. Ён пабадзяўся па Расіі, сядзеў у царскіх турмах, мроіў пра сусветную рэвалюцыю, і пры гэтым забываўся на Беларусь. Але Беларусь усё роўна яго клікала і ён зрабіў свой унёсак у лес свайго роднага краю. Драма гэтага беларускага дзеяча ў тым, што з аднаго боку, Вазіла ўсведамляў сябе этнічна, а з другога быў носьбітам чужой свядомасці. Пры гэтым варта падкрэсліць, што ў яго пакрысе адбываўся прагрэс развіцця нацыянальнай свядомасці ў далейшым. Нездарма ў 1918 годзе Вазіла становіцца загадчыкам агітацыйна-выдавецкага пададдзела Беларускага нацыянальнага камітэту (Белнацкаму) і паралельна рэдактарам беларускамоўнага перыядычнага выдання «Чырвоны шлях», з якім супрацоўнічалі Янка Купала, Якуб Колас, Цішка Гартны і нават этноглаф Аляксандр Сержпутоўскі. Дарэчы, менавіта Белнацкам вёў агітацыйную, культурна-асветніцкую, выдавецкую працу, прапагандуючы ідэю стварэння беларускай савецкай дзяржавы і таксама непасрэдна ўдзельнічаў у абвяшчэнні ССРБ. З 1919 года Аляксандр Вазіла адыходзіць ад палітычнай дзейнасці, вяртаецца ў родны Прапойск (сённяшні Слаўгарад). І менавіта ў 1919 годзе выбухнула антыбальшавіцкае паўстанне на Прапойшчыне.

Ці мог чалавек з прасавецкімі поглядамі ўзначальваць сялянскае антыбальшавіцкае выступленне? Пытанне застаецца адкрытым, але хутчэй адказ будзе адмоўным чымся станоўчым. Беларускі дзеяч, які марыў пра сацыялістычную рэвалюцыі і пабудаванне новага дзяржаўнага ладу, наўрадці мог пайсці супраць сваіх жа перакананняў. Хоць момант глыбокага расчаравання ў працэсах, што пачалі адбывацца ў маладой савецкай дзяржаве адкідаць нельга.

У 1932 годзе Вазілу арыштоўваюць у Маскве, пасля прывозяць у Беларусь і абвінавачваюць у арганізацыі контррэвалюцыйнай арганізацыі ў Прапойскім раёне. Пасля яго ссылаюць у Казахстан, дзе ў 1937 годзе ён зноў быў арыштаваны, абвінавачваны ў антысавецкай дзейнасці і прывезены ва Уладзімірскі палітычны ізаятар, дзе паўторна абвінавачаны ў стварэнні падпольнай антысавецкай арганізацыі ўжо ў ізалятары. Урэшце яго растралялі 4 снежня 1937 года. Нельга выключаць што Вазілу падчас абвінаваўчага працэсу проста неапраўдана прыпісалі дзейнасць у Прапойскім выступленні, каб арыштаваць як небяспечнага элемента. Таксама можна дапускаць, што ён пад маральнымі і фізічнымі здзекамі рэпрэсіўнай савецкай машыны вымушаны быў прызнацца ў тым, чаго ніколі не рабіў. Пагэтаму вельмі сумнеўна, каб Аляксандр Вазіла сапраўды знаходзіўся ў авангардзе падзеяў 1919-1920-х гг. на Прапойшчыне, хоць да канца выключаць гэтую магчымасць нельга. Але каб з дакладнасцю адказаць на гэта пытанне трэба дадатковыя дакументы і глубокае вывучэнне жыццяпісу беларускага дзеяча з Прапойску.   

Гэта быў не адзіны выпадак, а антысавецкая барацьба працягвалася да сярэдзіны 1930-х

Прапойскае антыбальшавіцкае выступленне было ва Усходняй Беларусі неадзіным. На Магілёўшчыне вядомыя таксама паўстанні 1919 года ў Чавусах, Горках і іншых месцах. Паводле інфармацыі з архіваў, антысавецкая партызанская барацьба на Магілёўшчыне працягвалася да сярэдзіны 1930-х гг. У пэрыяд 1921-1928 гг. дзейнічалі ўзброеныя атрады Пруднікава, Новікава, Казановіча, Рыжыкава-Бестужава, Ступакова, Агароднікава на тэрыторыях Гарадзішчанскага, Дасовіцкага, Махаўскага, Амхоўскага, Шчажэрскага, Таранаўскага, Мастоцкага, Машанацкага, Гаранскага, Бракаўскага, Пашкаўскага сельсаветаў Магілёўскага раёна. У савецкіх дакументах адзначана, што супраціў працягваўся да 1935 года на абшарах Гаранскага, Пашкаўскага, Мастоцкага, Таранаўскага і Махаўскага сельсаветаў.

Досыць цікавы выпадак адбыўся з сялянскім выступленнем пад Воршай. Савецкія вайсковыя ўлады ў Смаленску атрымалі загад выслаць у Воршу полк пяхоты, які дыслакаваўся ў Смаленску. Мэтай быў удзел у падаўленні сялянскага паўстання, якое выбухла ў ваколіцах Воршы. Калі жаўнеры даведаліся, што павінны вырушыць супраць паўстанцаў, то адмовіліся падпарадкоўвацца і зладзілі мітынг, на якім выказвалі антысавецкія прамовы. Прыбыўшы ў казармы палітычны камісар палка Голдман быў забіты. Аддзел ДПУ раззброіў збунтаваных жаўнераў. Аднак, улады адмовіліся ад масавых рэпрэсій супраць бунтаўнікоў і абмежаваліся ліквідацыяй палка”.

Зацемка ў польскамоўнай газеце пра паўстанне ў ваколіцах Воршы.

Гэты выпадак стаў настолькі гучны, што пра яго нават напісала польская прэса. У верасні 1925 года ў адной з польскіх газет з’явілася інфармацыя пра антысавецкае паўстанне ў ваколіцах Воршы і бунт бальшавіцкіх вайскоўцаў, якія былі высланыя на яго падаўленне. 

Між іншым звесткі пра антыбальшавіцкія выступленні яскрава абвяргаюць тэзу савецкай гістарыяграфіі аб усеагульнай падтрымцы беларускім народам камуністычнай партыі бальшавікоў і савецкай улады наогул. Шэраг беларускіх савецкіх гісторыкаў раней сцвярджалі, што ў цэлым з палітычным супрацівам было скончана да 1922 года, а цалкам да сярэдзіны 1926 года. Аднак прыведзеныя факты паказваюць, што гэта хлусня і супраціў простых беларускіх сялянаў савецкім парадкам трываў доўга, бо настолькі непрымальнымі яны былі для тутэйшых беларусаў.

Фота з адкрытых крыніц

Восем год прайшло як у Крычаве чыгуначны вакзал ахоўваецца гарматай

У 2015 годзе мясцовыя ўлады з нагоды 70-годдзя перамогі ў Другой суветнай вайне і вызвалення горада ад нацыскіх войскаў побач з чыгуначным вакзалам была ўсталявана гармата Д-44. Аднак яна не ўдзельнічала ў вызваленні Крычава, што выглядае танным піярам і крывадушнасцю.

У самым канцы верасня ў Крычаве быў адзначаны дзень горада, які быў прысвечаны 80-годдзю вызвалення горада ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў. Роўна восем год таму зусім побач з будынкам вакзала была ўсталявана гармата Д-44 з нагоды 70-годдзя вызвалення горада ад нацысцкіх войскаў, што адбылося 30 верасня 1943 года. 

Сапраўды адзін з пунктаў вызвалення горада быў раён вакзала, дзе 29 жніўня 1943 года вяліся жорсткія баі савецкіх і нацысцкіх войскаў. Аднак артылерыйская гармата не магла ўдзельнічаць у вызвеленне горада, бо была прынята на ўзбраенне ў савецкае войска толькі ў 1946 годзе, калі ўжо скончылася Другая сусветная вайна.  

Гармата можа выглядаць як сімвал тых часоў, аднак пры разборы падзеяў успрымаецца як танны піяр і фальсіфікацыя гісторыі. І гэта нягледзячы на тое, што адметных матэрыялаў па вайне ў Крычаве хапае, а памяць пра тыя падзеі можна захаваць нестадартнымі і цікавымі падыходамі. Тым больш, што мясцовыя краязнаўцы  знайшлі шэраг цікавых матэрыялад ды зрабілі падкаст, аб чым раней пісалі mogilev.media.

Фота mogilev.media

Славгородские журналисты снимают фильм

Вторая часть исторического сериала выложена на сайте районной газеты газеты

Интересный, а главное современный способ рассказывать об истории родного края нашли славгородские журналисты. К 80 -летию освобождения района они запустили проект “Пропойск. Освобождение”.

Новые серии документального фильма выкладываются на сайте газеты “Присожский край”

Идея, надо признать, неплохая. Если печатный вариант наших “районок” читают в основном пенсионеры, интересующиеся некрологами, то видео посмотрит и молодежь.

Да и всем остальным потребителям новостей, избалованным “Тик-током”, такой вариант подачи информации придется по душе.

Фото славгородской районной газеты.

У Афрыцы знайшлі самую старажытную драўляную канструкцыю, ёй 476 тысяч гадоў

У Замбіі знайшлі рэшткі 476-тысячагадовай драўлянай пабудовы. Гэта найстаражытнае падобнае збудаванне ў свеце.

Археолагі знайшлі ў Замбіі рэшткі найстаражытнейшага драўлянага збудавання. Яны ўяўляюць сабой два апрацаваных бярвяна, выкладзеных адно над дркгім пад вуглом 75 градусаў. Узрост гэтай канструкцыі вучоныя ацэньваюць прыкладна ў 476 тысяч гадоў. Пра гэта паведамляецца ў артыкуле, апублікаваным у часопісе Nature.

Пра матэрыяльную культуру старажытных людзей, якія жылі сотні тысяч гадоў таму, навукоўцы ў асноўным ведаюць па каменных прыладах. Пры гэтым верагодна, што істотную частку артэфактаў нашы продкі рабілі з арганічных матэрыялаў, такіх як дрэва, косці ці скура, але яны рэдка захоўваюцца ў выкапнёвым выглядзе. 

На сённяшні дзень, відаць, найстаражытны драўляны прадмет са слядамі апрацоўкі, паходзіць з ашэльскага помніка Гешэр-Бенот-Яакаў, які знаходзіцца ў Ізраілі і датуецца прыкладна 780 000 гадоў таму. Больш добра захаваліся кідальныя палкі і драўляныя дзіды з нямецкага паселішча Шонінген, узрост якіх складае больш за 300 тысяч гадоў.

Лоўрэнс Бархам (Lawrence Barham) з Ліверпульскага ўніверсітэта сумесна з калегамі з Бельгіі, Вялікабрытаніі, Замбіі і Партугаліі прадставіў вынікі раскопак, якія праходзілі ў 2019 годзе ў мясцовасці, якая знаходзіцца побач з вадаспадам Каламба ў Афрыцы. Дзякуючы вільготнасці ў тутэйшых глебах дастаткова добра захоўваюцца арганічныя матэрыялы.

Археолагі выявілі чатыры ўчасткі, у якіх захаваліся пяць драўляных аб’ектаў са слядамі апрацоўкі і яшчэ адзін – без іх. На двух помніках побач з гэтымі знаходкамі таксама прысутнічалі ашэльскія каменныя прылады. З дапамогай аптычнага датавання навукоўцы ўстанавілі, што ўзрост двух помнікаў складае каля 476 ± 23 тысячы гадоў. Два іншых апынуліся маладзей, каля 390 000 гадоў.

Самую значную знаходку навукоўцы зрабілі на помніку BLB5. У адкладах, якія змяшчаюць таксама прылады на сколах, кліверы і ручныя рубілы, яны знайшлі рэшткі драўлянай канструкцыі. Яны ўяўляюць сабой два бервяна, выкладзеных адно на другое пад вуглом 75 градусаў. 

Даўжыня верхняга бервяна складае 141,3 сантыметра, а таўшчыня – не больш за 25,6 сантыметры. Прыкладна пасярэдзіне ў ім выразана U-абразная адтуліна, якая, відаць, выкарыстоўвалася для стыкоўкі з буйнейшым ніжэйлеглым бервяном. Навукоўцы выказалі здагадку, што гэтая канструкцыя можа ўяўляць сабой рэшткі платформы, насцілу ці жылля. Па іх дадзеных, гэта найстаражытная вядомая пабудова з дрэва.

Як і на бярвенні з BLB5, на чатырох драўляных артэфактах з іншых помнікаў прысутнічаюць сляды апрацоўкі. Адзін з іх – гэта прадмет даўжынёй 36,2 сантыметра, выраблены з кігеліі афрыканскай (Kigelia africana), які, на думку археолагаў, можа ўяўляць сабой клін. Яшчэ адзін цікавы артэфакт, зроблены таксама з кігеліі афрыканскай, эта прадмет даўжынёй 62,4 сантыметра, які мог выкарыстоўвацца ў якасці палкі-капалкі (на трохмернай рэканструкцыі вышэй).

Фота: Nature

З’явіўся падкаст “Невядомы Крычаў” пра гісторыю горада ХХ стагоддзя

У першым эпізодзе падкаста распавядаецца пра лёсы помнікаў архітэктуры падчас акупацыі і вызвалення горада ў часы Другой сусветнай вайны. Інфармацыя падкастаў дае магчымасць паглядзець на час вайны з іншай прызмы.

Аўтар падкаста распавядае пра трагічны лёс праваслаўных цэркваў, які напаткаў помнікі сакральнай архітэктуры падчас вайны: у Іллінскую царкву трапіў артылерыйскі снарад, а Свята-Мікалаеўскую царкву падпаліў мясцовы жыхар, які быў камуністам-фанатыкам. 

У першым эпізодзе “Невядомага Крычава” расказваецца таксама, што ваенны час быў неадназначным і для перліны Крычава – палаца Пацёмкіна-Галынскіх, які быў замініраваны немцамі, але дзякуючы савецкім сапёрам, архітэктурны помнік захаваўся да сёння. Прычым падчас акупацыі горада (ліпень 1941- верасень 1943) у помніку ХVIII стагоддзя знаходзіліся нямецкія казармы.

Многія факты, што агучваюцца ў падкасце, гучаць практычна ўпершыню, хоць эпізод невялікі па часе. Адметна, што прыводзяцца таксама і ўспаміны мясцовага жыхара, якія згадвае адметныя падзеі мінуўшчыны Крычава часоў вайны. Напрыклад: 

“Пацёмкіна замініравалі немцы, кагда атступалі. Восем мін была. Еслі б нашы не размініравалі, у воздух клочья пашлі. Восем процітанкавых мін замініравана была. Сапёры вынялі восем мін”. 

Паслухаць першы эпізод падкаста “Невядомы Крычаў” можна па гэтай спасылцы:

Фота з адкрытых крыніц

245 год таму ўпершыню з’явіўся падрабязны план Крычава

Першы падрабязны план горада з’явіўся ў 1778 годзе, пасля таго, калі Крычаў разам з іншымі ўсходнімі землямі па першаму падзелу Рэчы Паспалітай сталі часткай Расісйкай імперыі. 

Гэта адбылося ўжо за часамі Расійскай імперыі, калі новая адміністрацыя, што прыйшла на ўходнія землі былой Рэчы Паспалітай, стала ствараць падрабязныя планы гарадоў і мястэчак. Крычаў не стаўся выключэннем, хоць на той час быў невялікім паселішчам, у якім не жыло нават трох тысяч чалавек. Між іншым пра невялікія памеры тагачаснага мястэчка якраз сведчыць гэты план.

Мапа страворана была ў той час, калі Крычаў і ваколіцы былі ўладаннем князя Рыгора Пацёмкіна, хоць неўзабаве Крычаўшчынай завалодае мясцовы шляхціч Галынскі.  

На сённяшні час план старадаўняга Крычава дасяжны на прасторах інтэрнета, але арыгінал яго знаходзіцца ў Расійскім дзяржаўным ваенным архіве. Адметна, што план 1778 года размешчаны нават на сайце крычаўскага райвыканкама ў раздзеле “История Кричева в старых фотографиях”.  

Фота з адкрытых крыніц

390 год таму Крычаў атрымаў Магдэбургскае права і гарадскі герб

23 жніўня 1633 года Крычаў атрымаў права на самакіраванне і гарадскі герб, якая сёння з’яўляецца афіцыйнай сімволікай горада. Крычаў з’яўляўся усходнім фарпостам Рэчы Паспалітай і атрымаў Магдэбурскае права за тое, што з гонарам змагаўся з захопнікамі з Усходу – маскавіцкімі войскамі.

 Нададзена Крычаву Магдэбурскага права было 23 жніўня 1633 года прывелеем князя Вялікага княства Літоўскага і караля Польскага Уладзіслава IV Вазы. Права на самакіраванне горад атрымаў за гераічнае змаганне з маскоўскімі войскамі, бо Крычаў доўгі час выконваў функцыю ўсходняга фарпоста дзяржавы. На працягу XVI-XVII стагоддзя горад неаднаразова асаджаўся варожымі атрадамі. У 1614 годзе маскоўскія захопнікі спалілі Крычаў і разрабавалі староства. 

Але самым трагічным для горада аказаўся лютаўскі паход маскавітаў на Крычаў, які датуецца 1633 годам. Дзве тысячы жыхароў (жанчын і мужчын з дзецьмі) былі ўзяты ў аблогу (гэта ледзь не ўсе крычаўляне), а сам горад быў спалены. Але пакутамі і мужнасцю людзей замак выстаяў перад варожымі атрадамі. Менавіта за гераізм і адданасць радзіме кароль і вялікі князь Уладзіслаў IV Ваза надаў Крычаву Магдэбургскае права і герб: «у чырвоным полі залаты крыж, побач зь якім срэбны меч». Сення старадаўні герб з’яўляецца афіцыйнай сімволікай, што атрымала такі статус 18 лютага 2002 года.

Што цікава, згадак пра гэтую важную і нават эпахальную падзею ў гісторыі горада няма ні ў мясцовай прэсе, ні на сайце мясцовага музея, хоць раней у Крычаве нават праводзіўся круглы стол, прысвечаны пытанню Магдэбурскага права і была ідэя закласці ратушны сквер. Пра гэта  ў свой час актыўна распавядаў начальнік аддзела ідэалагічнай працы, культуры і па справах моладзі Крычаўскага райвыканкама Вадзім Рыськоў.  

Фота з адкрытых крыніц

30 чэрвеня ў гісторыі. Тунгускі метэарыт. Першыя трамваі і «кацюшы». Пераадоленне культу асобы.

Міжнародны дзень астэроіда (International Asteroid Day, з 2016 года).

Закліканы павысіць узровень дасведчанасці грамадскасці аб небяспецы сутыкнення з астэроідам і інфармаваць насельніцтва аб мерах па падтрыманні сувязі ў крытычнай сітуацыі. Астэроід перакладаецца як “зоркападобны”.

Дзень устаноўлены ў памяць прылёта Тунгускага вогненнага шара-баліду 30 чэрвеня 1908 года, а 7:00, які ўзарваўся над зямлёй на вышыні 5-10 км. 

Выбухной хваляй у радыусе 40 км быў павалены лес, знішчаны звяры, пацярпелі людзі, узніклі пажары, пачалося “светлых начэй лета 1908 года”.

Выбух быў чутны за 1 000 км, узрыўная хваля рэгістравалася па ўсім свеце.

1655 год. Магілёў наведаў маскоўскі цар Аляксей Міхайлавіч (1629-1676).

Гэта адбылося на наступны год пасля пачатку 13-гадовай вайны Расіі з Рэччу Паспалітай 1654-1667 гадоў і праз 10 месяцаў, як магілёўцы адчынілі браму маскоўскаму войску (25 жніўня 1654).

Праваслаўны магілёўскі шляхціц Вацлаў (Канстанцін) Паклонскі на пачатку вайны дабраўся да маскоўскага цара, прычым акурат 22 чэрвеня 1654 года, і сказаў яму, што быццам у Магілёве проста спаць і есці не могуць, усе мараць упасці пад справядлівую далонь цара Аляксея.

Ад такіх прыемных навін цар прысвоіў Паклонскаму чын палкоўніка, падарыў 40 сабалёў і 50 рублёў, загадаў сфарміраваць казацкі полк з магілёўцаў.

Але народнае магілёўскае каханне да цара Аляксею Міхайлавічу апынулася некалькі перабольшаным. Жыхары Магілёва хутка расчараваліся ў Маскве.

Падчас вайны Аляксей асабіста пабываў, акрамя Магілёва, у Віцебску, Полацку,  Коўна, Гародні, Вільне.

1859 год.  Француз Жан Блондэн прайшоў па канаце над Ніягарскім вадаспадам.

Пераход адважнага канатаходца на працягу 5 хвілін назіралі 5000 гледачоў.

Пазней ён ускладніў гэты трук: ішоў на хадулях, з завязанымі вачыма, у мяшку, каціў тачку, нёс на плячах свайго мэнэджара Гары Колкорда, усаджваўся на сярэдзіне, рыхтаваў і еў амлет.

1881 год. Нарадзіўся Павел Растаргуеў (1881-1959).

Беларускі мовазнаўца.

Правадзейны член Інбелкульта, доктар філалагічных навук, прафесар. У 1918 годзе чытаў курс лекцый беларускай мовы ў Беларускім народным універсітэце ў Маскве.

Вывучаў беларускія гаворкі, гаворкі расійска-беларуска-ўкраінскага памежжа, праблемы беларускай літаратурнай мовы.

На Акадэмічнай канферэнцыі па рэформе беларускага правапісу і азбукі 1926 года прапаноўваў афрыкаты дз і дж перадаваць літарамі сербскага алфавіта —ђ, ћ, а літару й замяніць літарай j – jэхаць, jолка, jунак, мaja.

Памёр 21 сакавіка 1959 года ў Навазыбкаве.

1898 год. Запушчаны электрычны трамвай у Віцебску.

Першы беларускі, на год раней, чым ў Маскве і на 9 гадоў, чым у Пецярбурзе. У Мінску трамвай з’явіўся толькі ў 1928 годзе.

Яшчэ трамваі працуюць ў Наваполацку і Мазыры. 

Першы у Расійскай імперыі трамвай быў пушчаны ў Кіеве. А яшчэ раней трамвай пачаў працаваць у Львове (тады Аўстра-Венгрыя) – 3 мая 1880 года.

У Віцебску працуе музей трамвая. У Магілёве да рэвалюцыі таксама працаваў трамвай, але конны.

1905 год. Расстрэл царскімі карнікамі сялянскага выступлення ў в. Кішчыцы (зараз – Дрыбінскі раён).

Забіта 8, цяжка паранена 15 сялян.

Кішчыцы ўпершыню ўпамінаюцца ў 1643 годзе як сяло з царквой у Басейскім войтаўстве Шклоўскай воласці ў Аршанскім павеце ВКЛ.

Пакроўская царква ў Кішчыцах. У ёй адпяваліся забітыя.

1911 год. Нарадзіўся ліцвін Чэслаў Мілаш (1911-2004).

Польскі паэт, празаік, эсэіст, лаўрэат Нобелеўскай прэміі па літаратуры. Член Польскай АН у Кракаве. Пляменнік і вучань Оскара Мілаша. Яго брат Андрэй Мілаш казаў: «Мілашы – гэта такія самыя ліцвіны, як Міцкевіч, Гамбровіч, Голубеў, Ясеніца, Ваньковіч, Віткацы ці нават Пілсудскі. Чэслаў гаворыць пра сябе: „Я ліцвін польскай культуры“». 

Скончыў Віленскія гімназію, універсітэт. Працаваў на Польскім Радыё ў Вільні, аднак быў звольнены па абвінавачанні ў падтрымцы інтарэсаў літоўцаў і беларусаў на радыё ў Варшаве.

У Варшаве перажыў нямецкую акупацыю. Працаваў ва ўніверсітэцкай бібліятэцы і ўдзельнічаў у падпольным літаратурным руху. Пасля паразы варшаўскага паўстання пераехаў у Кракаў.

Пасля вайны працаваў у Міністэрстве замежных спраў як аташэ па культуры польскага пасольства ў Нью-Ёрку і Парыжы. У 1951 годзе папрасіў у французскага ўраду палітычнага прытулку, у 1960 годзе пераехаў у ЗША, выкладаў славянскія літаратуры ў Каліфарнійскім універсітэце ў Берклі, Гарвардзе.

У камуністычнай Польшчы афіцыйна лічыўся здраднікам і рэнегатам. Вярнуўся ў Польшчу ў 1993 годзе.

Аўтар вершаў, паэм, зборнікаў на польскай, англійскай, французскай мовах, кніг эсэ, перакладаў, раманаў, аповесцей, успамінаў, «Гісторыі польскай літаратуры».

На беларускую мову яго творы перакладалі шматлікія літаратары, у тым ліку, Л. Баршчэўскі, Ю. Бушлякоў, А. Мінкін, А. Разанаў, М. Танк, А. Хадановіч.

1941 год. На заводзе імя Камінтэрна ў Варонежы сабраны першыя дзве баявыя пускавыя ўстаноўкі БМ-13 – “кацюшы”.

У пачатку ліпеня 1941 года была сфарміравана першая Асобная эксперыментальная батарэя палявой рэактыўнай артылерыі Чырвонай Арміі на чале з капітанам І. Флёравым, узброеная сям’ю баявымі ўстаноўкамі.

14 ліпеня 1941 года батарэя дала залп па захопленым фашысцкімі войскамі чыгуначным вузле Оршы. 

У гонар гэтай падзеі ў Оршы створаны мемарыяльны комплекс «Кацюша».

1956 год. ЦК КПСС прынята пастанова “Аб пераадоленні культу асобы і яе наступстваў”.

У дакуменце ўзнята праблема барацьбы з культам асобы І. Сталіна, які “супярэчыць прыродзе сацыялістычнага ладу і тармозіць пасоўванне савецкага грамадства да камунізму.”

Пасля гэтага узведзеныя помнікі Сталіну сталі зносіць, здымаць шматлікія партрэты. У 1961 годзе ЦК КПСС прызнаў “немэтазгодным далейшае захаванне ў Маўзалеі саркафага з труной І. Сталіна”, прапанаваўшы перапахаваць яго каля Крамлёўскай сцяны.

1965 год. Нарадзіўся Лявон Юрэвіч.

Беларускі літаратуразнавец, крытык, бібліёграф, грамадскі дзеяч беларускай эміграцыі.

Архівіст Нью-Ёркскай публічнай бібліятэкі, сябар Беларускага інстытута навукі і мастацтва (Нью-Ёрк). Аўтар шматлікіх даследаванняў, у тым ліку  «Беларуская мемуарная літаратура на эміграцыі», «Культура беларускага замежжа», «Роля беларускай дыяспары ў захаванні і развіцці беларускай культуры».

1969 год. Памёр Міхайла Грамыка (1885-1969).

Беларускі географ, геолаг, пісьменнік, вязень ГУЛАГу. Выхаванец Магілёўскай гімназіі.

Даследчык радовішчаў нафты. Распрацоўшчык беларускай тэрміналогіі па геаграфіі, геалогіі, хіміі, падручнікаў «Пачатковая геаграфія», «Уводзіны ў навуку аб неарганічнай прыродзе». пошуках нафты на Палессі.

Аўтар кніг паэзіі, п’ес, якія ставіліся ў тэатрах. Аўтар успамінаў пра Янку Купалу, Якуба Коласа, А. Грыневіча.

2014 год. Памёр Сяргей Краўчанка (1949-2014).

Заслужаны артыст Беларусі, акцёр Нацыянальнага акадэмічнага тэатра імя Янкі Купалы.

Сярод найлепшых яго роляў: Данілка («Раскіданае гняздо» Я. Купалы), Драгун («Парог» А. Дударава), Гайдук («Ідылія» В. Дуніна-Марцінкевіча), Захар («Апошні шанц» В. Быкава), Дамаш («Князь Вітаўт» А. Дударава).

2017 год. На вуліцы 50 год УЛКСМ у Бабруйску ўрачыста адкрыты Моладзевы парк.

Узведзены да 630-годдзя горада на пустцы паміж Палацам мастацтваў і ГЦ «Карона». У Парку ўсталяваны каланада з дзвюма аркамі, круглая ратонда для культмасавых мерапрыемстваў, фантан, лаўкі для адпачывальнікаў, дарожкі для пешых і велапрагулак, пасаджана пад тры сотні дрэваў і амаль 4 000 кустоў.

20 чэрвеня. Дзень у гісторыі. Паўстанне ў Магілёве. “Чортава кола”. Нарадзіліся Жыгімонт ІІІ, мастак Г. Вашчанка.

Сусветны дзень бежанцаў (Word Refugee Day, з 2000 года).

Зацверджаны Генеральнай Асамблеяй ААН. У гэты дзень насельніцтва праяўляе салідарнасць з тымі, каму прыйшлося пакінуць свае дамы па тых ці іншых прычынах.

Калі ў 2014 годзе ў свеце было 43 мільёны бежанцаў (з іх 7 мільёнаў дзяцей), то ўжо ў 2023 годзе статус бежанцаў мелі каля 90 мільёнаў.

З пачаткам агрэсіі Расіі супраць Украіны, колькасць бежанцаў узрасла.

Паводле дадзеных Упраўлення Вярхоўнага камісара ААН па справах бежанцаў больш за 8 мільёнаў украінцаў пакінулі сваю радзіму (кожны пяты), частка з іх вярнулася да папялішчаў і разбітых хат, у галечу і беспрацоўе. Больш за палову з іх застаецца ў 44 краінах Еўропы.

У Беларусі жыве больш за 9 000 грамадзян Украіны, галоўным чынам з Данецкай (28%), Харкаўскай (17%), Луганскай (14%), Херсонскай абласцей (7%), Кіева і Кіеўскай вобласці (6%).

Сусветны дзень абароны сланоў ў заапарках (Іnternational Day of Action for Elephants in Zoos, з 2009 года).

Гэты дзень закліканы звярнуць увагу грамадскасці на жыццё сланоў, якія ўтрымліваюцца ў заапарках, і ставіць перад сабой канчатковай мэтай вызваленне ўсіх гэтых велічных жывёл з няволі. 

Па дадзеных канадскіх вучоных, іх жыццё доўжыцца ў 3 разы менш, чым у натуральных умовах. Самыя буйныя насельнікі заапаркаў часцей пакутуюць ад хвароб, таўсцеюць ад маларухомасці і перажываюць псіхалагічныя стрэсы.

У гродзенскім, віцебскім, мінскіх заапарках сланоў няма, але плануюцца.

1566 год. Нарадзіўся Жыгімонт ІІІ Ваза (1566-1632).

Кароль польскі і вялікі князь ВКЛ (1587-1632), кароль шведскі (1592-1599). У 1588 годзе зацвердзіў новую рэдакцыю Статута ВКЛ, падтрымаў Берасцейскую унію 1596 года.

Пры ім прыняты пастановы соймаў аб гарантыях правоў праваслаўных. Імкненні да ўвядзення абсалютнай манархію не далі плёну.

Ваяваў са Швецыяй (1600-1629), з Масковіяй (1609-1618), з Асманскай імперыяй (перамога ў Хоцінскай бітве 1621). Шмат у чым яго палітыка спрыяла далейшаму заняпаду Рэчы Паспалітай.

Памёр 30 красавіка 1632 года.

1606 год. У Магілёве выбухнала мяшчанскае паўстанне (1606-1610).

Пачалося пад кіраўніцтвам саладоўніка Стахора Мітковіча (магчыма, поўнае імя – Стахор Міткавіч Рык) на хвалі незадаволенасці злоўжываннямі і хабарніцтвам магістрата.

Пасля ўварвання мяшчан у ратушу (15 ліпеня 1606 года) старая рада была разагнаная і выбраная новая, пераважна з незаможных рамеснікаў. Новая рада кіравала горадам больш за 2 гады, асаблівую ўвагу звяртаючы на інтарэсы гарадскіх нізоў.

Аднак у новай радзе паступова ўтварыўся раскол, і ў жніўні 1608 года частка рады падпісала «ўгодлівы ліст», паводле якога ўлада ў горадзе вярталася да старой рады. Кіраўнік радыкальнага крыла новай рады Хадко Багдановіч быў засуджаны на смерць.

Дзейнасць адноўленага старога магістрата выклікала неаднаразовыя новыя выступленні. Найбольш буйное адбылося ў 1610 годзе, калі гарадскія нізы спрабавалі ўзняць узброенае паўстанне, але яно было задушана войскам, а 5 кіраўнікоў былі пакараны смерцю на Іллінскай горцы.

У далейшым, выступленні мяшчан адбываліся таксама ў 1636 і 1638 гадах.

1740 год. Нарадзіўся Юзаф Сангушка (1740-1781).

Дзяржаўны і вайсковы дзеяч ВКЛ, маршалак надворны.

Абіраўся паслом на вальны сойм. На сойме 1767-1768 гадоў абвясціў «Праект рэформы ўраду», які прадугледжваў прыняцце адзінага кодэксу права для ўсёй Рэчы Паспалітай. Падпісаў акт Кардынальных правоў.

Падтрымаў абранне каралём Станіслава Аўгуста Панятоўскага. У 1771 годзе таемна далучыўся да Барскай канфедэрацыі.

Памёр 12 мая 1781 года.

1893 год. На прамысловай выставе ў Чыкага запрацавала першае ў свеце кола агляду.

Пабудавана інжынерам Дж. Фэрысам. Яго дыяметр складаў 75 метраў, вага – 2 000 тон. Кола прыводзілася ў рух дзвюма паравымі машынамі. На коле было 36 кабін, памерам прыблізна з аўтобус. У кожнай кабіне было 20 сядзячых і 40 стаячых месцаў. Такім чынам, агульная пасажыраўмяшчальнасць атракцыёна складала 2 160 чалавек.

Абарот кола рабіла за 20 хвілін. Атракцыён газетчыкі ахрысцілі “чортавым колам”.

Пасля закрыцця Чыкагскай выставы кола Фэрыса двойчы пераносілі на іншае месца і канчаткова разабралі ў 1904 годзе.

У Беларусі “чортавы колы” раней працавалі ў шматлікіх гарадах, цяпер  – толькі ў Мінску, Гомелі, Брэсце, Гродна, Віцебску і Хоцімску.

Кола агляду ў Хоцімску.

1928 год. Нарадзіўся Гаўрыла Вашчанка (1928- 2014).

Беларускі жывапісец, Народны мастак БССР, Заслужаны дзеяч мастацтваў Беларусі, прафесар, Лаўрэат Дзяржаўнай прэміі БССР.

Працаваў у галіне станковага жывапісу, акварэлі, манументальнай размалёўкі і вітражу. Аўтар станковых і манументальных твораў пра гераізм савецкага народа ў гады Айчыннай вайны і пасляваеннай працы, пра жыццё сучаснага Палесся.

Стварыў партрэты пісьменнікаў, асветнікаў, дзяржаўна-палітычных дзеячаў Беларусі.

Памёр 14 лютага 2014 года.

Гаўрыла Вашчанка. “Радасць быцця”, 1985 г.

1939 год. Нарадзіўся Валерый Раеўскі (1939-2011).

Беларускі тэатральны рэжысёр, Народны артыст Беларусі, Лаўрэат Дзяржаўных прэмій СССР і БССР.

На працягу 35 гадоў – галоўны рэжысёр і мастацкі кіраўнік тэатра імя Янкі Купалы, прафесар акадэміі мастацтваў.

Стварыў амаль паўсотню спектакляў, у тым ліку ў краінах Еўропы паводле твораў А. Дударава, А. Макаёнка, В. Быкава, У. Шэкспіра, Ф. Дастаеўскага і інш. Узнагароджаны ордэнам Францыска Скарыны.

Памёр 19 лістапада 2011 года.

1941 год. Скончылася апошняя перадваенная масавая дэпартацыя.

За 2 дні да пачатку вайны завершаны акт савецкага генацыду народаў, скіраваны супраць «варожых элементаў» і іх сямей у заходніх абласцях Беларусі, а таксама Украіны, Малдовы.

За 19-20 чэрвеня з Беларусі высланыя ў Сібір і Казахстан 22 300 чалавек. Гэтая “чэрвеньская” дэпартацыя – з серыі департацый, з 22 траўня па 20 чэрвеня 1941 года, якія закранулі Эстонію (10 тыс.), Латвію (15,5 тыс.), Літву, Малдову і Беларусь (30 тыс. чалавек). 

Да гэтага, 23 лютага 1940 года з Беларусі былі высланы 33 700 асаднікаў, 17 600 служачых лясной аховы, 13 красавіка 1940 года выселена 26 800 чалавек, галоўным чынам, супрацоўнікаў паліцыі, настаўнікаў, выхавацелей, святароў, грамадскіх дзеячаў. 29 чэрвеня 1940 года дэпартыравана 22 900 чалавек, у тым ліку значную частку бежанцаў з Польшчы, габреяў.

1948 год. У Вязынцы для наведвальнікаў расчыніў дзверы філіял Дзяржаўнага літаратурнага музея Янкі Купалы.

Галаўны музей знаходзіцца ў Мінску з 1944 года, на месцы былога дома паэта.

Акрамя філіяла ў Вязынцы яшчэ працуюць філіялы ў вёсках Харужанцы, Вязынка, Ляўкі (недалёка ад Магілёва) і Яхімоўшчына.

У фальварку Вязынка 7 ліпеня (25 чэрвеня) 1882 года нарадзіўся Іван Луцэвіч, будучы творца Янка Купала.

1963 год. У Магілёве нарадзіўся Сяргей Кавалёў.

Беларускі драматург, крытык, паэт, літаратуразнаўца.

Доктар філалагічных навук. Жыве ў Любліне (Польшча).

Даследуе праблемы сучаснай беларускай паэзіі, шматмоўную літаратуру ВКЛ, аўтар п’ес на гістарычныя, фальклорныя тэмы. Шмат піша і для дзяцей.

1963 год. У Мюнхене памёр Пётр Сыч (1912-1963).

Беларускі пісьменнік, мемуарыст, герой Монтэ-Касіна, журналіст «Радыё Свабода».

Трапіў у савецкі палон як польскі жаўнер, вязень турмаў НКУС, лагера ў Комі.

У 1942 годзе ўступіў у армію генерала У. Андэрса. Паручнікам прымаў удзел у шматлікіх баях, у тым ліку пад Монтэ-Касіна.

Актыўны дзеяч эмігранцкіх арганізацый Вялікабрытаніі, ФРГ, супрацоўнік часопіса «Беларус на чужыне», радыё «Свабода», член Рады БНР. Аўтар мемуараў пра Монтэ-Касіна.

Мемарыял у Монтэ-Касіна.

2001 год. Зацверджаны герб г. Горкі.

Герб 29-тысячнага горада, які ўпершыню згадваецца ў 1544 годзе, паўтарае герб 1867 года. 

Тут ў 1840 годзе адкрылася земляробчая школа – сёння сельскагаспадарчая акадэмія. У 1841 годзе з’явілася метэастанцыя, якая працуе і па сёння.

Дзень у гісторыі. 16 чэрвеня. Заснаваны Ford i Pepsi. Пакарэнне космасу беларускай. Нарадзіўся А. Казарскі.

1797 год. У беларускай Дуброўне нарадзіўся Аляксандр Казарскі (1797-1833).

Ваенна-марскі дзеяч, падарожнік.

У 1831 годзе адшукаў найкарацейшы водны шлях з Колы (Мурманск) у Пецярбург, па якому пазней пракладзены Беламорска-Балтыйскі канал.

14 мая 1829 года на чале 18-гарматнага брыгу “Меркурый” уступіў у бой з турэцкімі караблямі, якія ўдзесяцёра пераўзыходзілі па сілах, і выйшаў пераможцам.

У гонар нашага земляка і яго гераізму пастаўлены помнікі і памятныя знакі ў Дуброўна, Севастопалі, Мікалаеве, прысвечаны палотны мастака Айвазоўскага.

Памёр 16 (28) чэрвеня 1833 года.

1828 год. Нарадзіўся Пётр Бяссонаў (1828-1898).

Рускі славянафіл, гісторык літаратуры, выдавец беларускага фальклору, этнолаг і публіцыст.

Служыў у Маскоўскім архіве Міністэрства замежных спраў, сінадальнай друкарні, старшынём Віленскай археаграфічнай камісіі, дырэктарам Віленскіх рэальнага вучылішча, гімназіі, бібліятэкарам Маскоўскага ўніверсітэта.

Вынікам яго дзейнасці ў Вільні стаў зборнік «Беларускія песні», у які ўвайшлі валачобныя, юр’еўскія, куставыя, мікольскія, пятроўскія, купальскія, калядныя і масленічныя песні.

Аўтар працы «Сепаратизм в Северо-Западном крае. Рассказ очевидца» ў выглядзе палемікі аўтара з умоўным апанентам. Апанент, пецярбургскі ліберал, сумняецца ў мэтазгоднасці прымусовай русіфікацыі края, папракае чыноўнікаў у няведанні спецыфікі і празмернай жорсткасці. П. Бяссонаў у адказ тлумачыць сваё разуменне праблемы беларускага і польскага сепаратызму, апраўдвае палітыку расійскага ўрада. 

1834 год. Нарадзіўся Аляксандр Ельскі (1834-1916).

Беларускі пісьменнік, гісторык, этнограф, краязнавец.

Адзін з першых гісторыкаў беларускай літаратуры і збіральнікаў беларускіх рукапісаў, патрыярх прафесійнага беларусазнаўства.

Яму належаць словы: «Родная мова ў дакладным значэнні ёсць самая любімая спадчына нацыі; праз яе пасрэдніцтва лягчэй за ўсё пранікнуць у душу нацыі, закрануць пачуцці, праясніць розум, падштурхнуць адпаведную думку, заклікаць да дзеяння, змагацца са страсцямі, стварыць дабрачыннасці!»

Памёр 10 верасня 1916 года.

1875 год. Нарадзіўся Канстанцін Галкоўскі (1975-1963).

Літоўскі і беларускі кампазітар, дырыжор, прафесар Літоўскай кансерваторыі. Народны артыст Літвы.

Бацька яго паходзіў з Магілёўшчыны.

Вучань М. Рымскага-Корсакава, А. Глазунова, А. Лядава. Сябра Максіма Танка, Рыгора Шырмы.

Аўтар многіх твораў, заснаваных на беларускім фальклоры, музыкі рамансаў і хораў на вершы беларускіх паэтаў Ф. Багушэвіча, Я. Купалы, Я. Коласа, М. Танка, Зм. Бядулі, К. Буйло.

Р. Шырма і К. Галкоўскі разам з маладымі беларускімі літаратарамі Н. Арсенневай, Максімам Танкам, Х. Ільяшэвічам, Я. Бартулем, М. Шчорсам і іншымі. Канец 1920-х гг.

1897 год. Нарадзіўся Аляксандр Шлюбскі (1897-1942).

Беларускі літаратуразнавец, этнограф, фалькларыст, бібліёграф. 

Скончыў Віцебскае аддзяленне Маскоўскага археалагічнага інстытута.

Арганізатар архіўнай справы ў Веліжы, Віцебску, Оршы, Полацку,  працаваў у Інбелкульце, Інстытуце гісторыі АН БССР. Сябра і паплечнік Вацлава Ластоўскага.

Склаў разгорнутую інструкцыю «Звесткі па збіранні вуснай народнай творчасці ў Беларусі». 

Арыштаваны ДПУ у красавіку 1930 года па справе «Саюза вызвалення Беларусі», у 1931 годзе высланы ў Ніжні Ноўгарад. Паўторна арыштаваны ў Ленінградзе ў 1935 годзе.

Мабілізаваны ў ліпені 1942 года ў армію. Лічыцца зніклым без вестак з 26 жніўня 1942 года.

1903 год. Заснавана аўтамабільная фірма “Форд мотар компані”. 

Малады амерыканскі інжынер Генры Форд, заручыўшыся падтрымкай групы фінансістаў, заснаваў сваю ўласную фірму з мэтай ператварэння аўтамабіля з прадмета раскошы ў прадмет першай неабходнасці.

Форд імкнуўся выпускаць надзейныя і недарагія аўтамабілі. Напрыклад, ў 1908 годзе “Форд-Т” каштаваў 825 долараў, у 1912 – 375, што зрабіла яго самым даступным сродкам перамяшчэння ў Амерыцы.

Зараз “Форд” выпускае кожны 20-ты аўтамабіль у свеце. Акрамя гэтага кампанія вырабляе беспілотнікі, ваенную тэхніку.

1903 год. У ЗША зарэгістравана гандлёвая марка «Pepsi».

Сама рэцэптура была вынайдзена ў 1893 годзе фармацэўтам  Калебам Брэдхэмам: газіраваная вада, цукар, ваніль, алеі, арэхі колы. 

Спачатку гандлявалася ў аптэках у якасці напою, які дае весялосць, умацоўвае і спрыяе страваванню. Падчас Другой сусветнай вайны “Пепсі-Кола” абыйшла папулярныя “Royal Crown” і “Dr. Pepper” і стала № 2 пасля “Кока-Колы”. 

Упершыню савецкія грамадзяне масава пасмакавалі напой у 1959 годзе на прамысловай выставе ЗША ў маскоўскім парку Сакольнікі (выпіта больш за 3 млн шклянак).

Першы завод “Пепсі Колы” ў СССР быў пабудаваны ў 1974 годзе ў Наварасійску. 

У нас у краіне працуе PepsiCo-Беларусь. Выпускае PepsiCo з ліпеня 2015 года ААТ «Лідскае піва».

1911 год. Нарадзіўся Дзмітрый Лукас (1911-1979).

Беларускі кампазітар. Заслужаны дзеяч мастацтваў.

Працаваў кіраўніком аддзела музыкі Упраўлення па справах мастацтваў БССР, адказным рэдактарам музычнага вяшчання Беларускага радыё, загадчыкам кафедры спеваў Мінскага педінстытута імя М. Горкага.

Аўтар шэрагу опер, у тым ліку «Кастусь Каліноўскі», «Песня о счастье», «Дочь пограничника», твораў для салістаў, хора і аpкестраў, да драматычных спектакляў і фільмаў, у тым ліку «Человек не сдается», «Нестерка», «Дети партизана», апрацовак беларускіх народных песень.

1927 год. У Магілёве скончана будаўніцтва летняга тэатра.

Меў залу на 900 месцаў, добрую акустыку. Вакол тэатра размяшчаліся арэлі, більярдная, бібліятэка, танцпляцоўка. Тэатр у парку імя М. Горкага працаваў да канца 1980-х гадоў.

1928 год. Пайшоў з жыцця Эдвард Вайніловіч (1847-1928).

Гаспадарчы і палітычны дзеяч Беларусі і Расійскай імперыі. Патрыёт Беларусі.

Старшыня Мінскага таварыства сельскай гаспадаркі, лідар дваран літоўска-беларускіх губерняў, фундатар касцёлу Св. Сымона і Алены (Чырвоны касцёл у Мінску), праваслаўных цэркваў, заснавальнік камітэта абароны яўрэяў і татар, кіраўнік дэпутацкай фракцыі «Саюз Колаў Каралеўства Польскага і Краёў Літвы і Русі» у Дзяржсавеце. 

Фінансава падтрымаў Беларускі Нацыянальны камітэт, член Рады БНР. Катэгарычна выступаў супраць паланізацыі беларускамоўнага насельніцтва Польшчы.

Памёр у Польшчы. 11 чэрвеня 2006 года ўрачыста перапахаваны ў  Мінску каля Чырвонага касцёла.

1963 год. На трое сутак космас пакарыўся Валянціне Церашковай.

Церашкова – беларуска, 6-ы ў свеце касманаўт і першая жанчына-касманаўт. Яна зрабіла 48 віткоў вакол Зямлі.

Яе бацька родам з в. Выйлава Бялыніцкага раёна, маці – з в. Ерамееўшчына Дубровенскага раёна.

У дзяцінстве выхоўвалася на беларускай мове.

1979 год. Памёр ураджэнец Віцебска Лазар Лагін (Гінзбург, 1903-1979).

Савецкі пісьменнік і паэт, вядучы прадстаўнік савецкай сатырычнай, фантастычнай і дзіцячай літаратуры, аўтар аповесці-казкі “Стары Хатабыч”.

Псеўданім Лагін – скарачэнне ад Лазар Гінзбург.

Скончыў школу ў Мінску, удзельнічаў у Грамадзянскай вайне, у арганізацыі камсамола ў Беларусі.

Сябраваў з У. Маякоўскім, які ацаніў яго вершы.

Працаваў у рэдакцыях цэнтральных газет, у тым ліку ў “Праўдзе”, у часопісе “Кракадзіл”.

Падчас вайны працаваў у газеце «Чырвоны чарнаморец», удзельнічаў у абароне Адэсы, Севастопаля, Керчы, Наварасійска, у вызваленні Румыніі.

Аўтар фантастычных твораў: «Патэнт АВ», «Востраў расчаравання», «Атавія Проксіма», «Эліксір Сатаны», «Бялявая шэльма» і іншых.