Антысавецкае паўстанне, якое адбывалася на тэрыторыі сённяшняга Слаўгарадскага раёна, дзейнічала не адзін год і нават мела свой штаб. А кіраўніцтва выступленнем, асноўнай сілай якога былі мясцовыя сяляне, прыпісваюць прапойскаму творцу і грамадска-палітычнаму дзеячу Аляксандру Вазілу.
Не толькі кулакі, але і сераднякі ва Усходняй Беларусі (уключанай у склад РСФСР) добра зведалі палітыку “ваеннага камунізму” і асабліва “харчразвёрстку”, калі ў сялянаў адбіралі ўвесь хлеб, бульбу і іншыя прадукты. Гэта апустошвала вёску, выклікала голад. Эканамічны авантурызм бальшавікоў, гвалтоўнае стварэнне камун і саўгасаў, рабаўніцтва – гэтыя і іншыя прычыны прымушалі глядзець сялян у бок лесу, уздымаць хвалю паўстанняў. Іх саюзнікамі ў барацьбе з савецкай уладай былі 4 тысячы дэзэрціраў, якія былі ў аддзелах зялёных ва ўсходняй частцы Беларусі і не жадалі ваяваць за бальшавіцкі ўрад.
Адкуль звесткі пра паўстанне і яго прычыны
У савецкай гістарыяграфіі антыбальшавіцкі рух меў назву “бандытызм”, “банды”, “нацыяналісты” і г.д. Аднак гэта звычайная вёска, з дапамогай партызан (так званых “зялёных”) імкнулася адстойваць свае інтарэсы. У 1918-1919 гг. адбыўся цэлы шэраг антысавецкіх выступленняў на тэрыторыі Усходняй Беларусі. Сярод антысавецкіх паўстанняў на золку з’яўлення дзяржавы сялянаў і пралетарыяў належнае месца некалі зойме Прапойскае паўстанне, якое ахапіла тры чвэрці цяперашняга Слаўгарадскага раёна Магілеўскай вобласці. Звесткі пра Прапойскае паўстанне ўтрымліваюцца ў матэрыялах Прапойскага РК КПБ(б) за 1930 год, якія знаходзяцца ў дзяржаўным архіве Магілёўскай вобласці. Гэта старонка машынадрукаванага тэксту, якая з’яўляецца данясеннем мясцовага райаддзелу міліцыі ў райкам ад мая 1930 года аб “Палітстановішчы раёну”. Звязваючы тагачасны стан сялян (на 1930 год) з калектывізацыяй, у данясенні шмат кажыцца аб падзеях 1919-1920 гг. Прычым сама міліцыя ўжывае тэрмін “паўстанне”. У гэтым данясенні адзначаецца вёска Жалезінка Іванішчавіцкага сельсавету, у якой знаходзіўся штаб паўстання, што можа сведчыць аб добрай арганізацыі. Як было адзначана ў дакуменце яна была ўтворана за царскім часам. На думку органаў на 1930 год палову жыхароў вёскі складалі “кулакі” і моцныя сярэднякі, а другую палову – сярэднякі і беднякі.
Што цікава, то гэту вёску ў Прапойскім (сёння Слаўгарадскім) раёне заснавалі перасяленцы з Заходняй Беларусі і самі выкарчвалі лес, асушылі балоты і распрацавалі глебу. Пагэтаму невыпадкова, што менавіта ў Жалезінцы знаходзіўся штаб паўстання, бо жыхары катэгарычна не прымалі бальшавіцкіх рабункаў. Вось прозвішчы заснавальнікаў вёскі: Гоевы, Грамыкі, Грахоўскія, Іваноўскія, Пухоўскія. У большасці яны былі раскулачаны і высланы за межы Беларусі. На вялікі жаль гэта вёска сёння практычна знікла, бо ў ёй стала цяпер ніхто не жыве, хоць захавалася частка вёскі з хатамі і мясцовыя могілкі.
Паводле архіўнага дакумента паўстанне ахапіла тэрыторыю Прапойскага местачковага, Ржаўскага, Кульшыцкага, Іванішчавіцкага, Чэрнякоўскага, Васькавіцкага, Гайшынскага, Гіжэнскага сельсаветаў. Насельніцтва гэтых сельсаветаў падчас паўстання 1919-1920 гг. згодна з данясеннем “убівалі чырвонаармейцаў, адбіралі абмундзіраванне і снараджэнне”, але пры гэтым не наносілі ніякай шкоды мірнаму насельніцтву. Найбольш актыўнымі былі жыхары Кульшыцкага і Іванішчавіцкага сельсаветаў. Выступленні працягваліся да 1921 года, а ў Чэрняхоўскім, Іванішчавіцкім і Гайшынскім сельсаветах ажно да 1929 год.
Асноўнай прычынай паўстання быў пратэст супраць палітыкі “ваеннага камунізму” і гвалтоўных рэквізіцый харчавання, а таксама нацыянальны ўціск. У пачатку 1919 года рашэннем маскоўскіх бальшавіцкіх уладаў Віцебская, Смаленская, Магілёўская губерні былі вылучаныя з БССР і далучаныя да РСФСР. На гэтай тэрыторыі з боку мясцовага партыйнага і савецкага кіраўніцтва панавалі антыбеларускія настроі, непрыняцце беларушчыны.
Ці мог быць Аляксандр Вазіла ў авангардзе паўстанцаў?
На вялікі жаль пра Прапойскае паўстанне мала звестак і дагэтуль невядома хто кіраваў сялянскім выступленнем на тэрыторыі цэлага раёна. Паводле адной з версій краўніком паўстання мог быць, ураджэнец Прапойска, удзельнік рэвалюцыйнага руху, публіцыст і паэт Аляксандар Вазіла, але гэта вельмі спрэчна, тым больш што ніякіх прамых сведчанняў няма. Адметна, што Вазіла ўдзельнічаў на Першым Усебеларускім з’ездзе ў 1917 годзе, але выступіў супраць намеру абвясціць беларускую дзяржаўнасць. Ён адносіўся да так званых “абласнікоў”, якія анічога не мелі супраць нацыянальнага самавызначэння беларусаў, але толькі ў складзе Расійскай Фэдэрацыі. Менавіта Вазіла на Усебеларускім з’ездзе выступіў з палкай прамовай, у якой абгрунтоўваў сваю грамадска-палітычную пазіцыю наконт будучыні Беларусі. Вось яе фрагмент:
“Наш беларускі лёс занадта шчыльна пераплецены з лёсам усяе Расіі. Цэлыя стагоддзі мы жылі разам з усім рускім народам. Нашыя багацці, нашая праца і сіла блізка, вельмі блізка, спаяныя з усім рускім. І цяпер, калі непазбежная неабходнасць ставіць Беларусь у стан самавызначыцца, мы павінны ведаць – як і на якіх пачатках…
Выкарыстаўшы сапраўдную магчымасць, якая здараецца рэдка, Беларускі край мусіць самавызначыцца на пачатках шырокай аўтаноміі ў палітыка-адміністратыўных, эканамічных і культурна-нацыянальных адносінах – г.зн. стаць цэльнай вобласцю – з поўнымі правамі ў кіраванні сабою, у гаспадарчым жыцці і ў будаўніцтве сваёй беларускай культуры. І, будучы шырока аўтаномным народам, Беларусь павінна ўвайсці ў Вялікі Рускі Саюз, такімі чынам утварыўшы Фэдэратыўную Расійскую Рэспубліку…”.
З прадмовы бачна, што Аляксандр Вазіла не верыў да канца ў самастойнае існаванне беларускага народа, бо знаходзіўся пад уплывам “заходнерускай” ідэалогіі і Беларусь уяўляў як частку Расіі, але з пашыранай аўтаноміяй. Пры гэтым ён не адмаўляў праву беларусаў на самавызначэнне, бо сам быў часткай народа. Вазіла па-свойму таленавіты, бо паходзіў з простага народу, але змог атрымаць адукацыю і браў удзел у агульнарасійскім рэвалюцыйным руху, за што быў на некаторы час нават сасланы ў Сібір, маючы пры гэтым усяго крыху больш за 20 год.
Ён таксама далучыўся да літаратурнай працы і нават выдаў у 1914 годзе ў зборнік паэзіі «Хвалі» («Волны»), які быў канфіскаваны цэнзурай (у кнізе была і аўтабіяграфічная частка пра жыццё ссыльных у Сібіры), а супраць супраць аўтара распачата судовая справа. Аляксандр Вазіла вядомы таксама і як публіцыст, што публікаваў свае матэрыялы ў перыядычных выданнях “Белорусская криница” і “Белорусский вестник”. Публіцыстычныя матэрыялы, як і паэзію пісаў выключна на рускай мове і друкаваўся пад рознымі псеўданімамі і крыптанімамі: Алек де Вазиллини; Клим Злобич; Правдолюб; Антон Хатыня; Саша Косматый; Аль-Вэ.
Нягледзячы на тое, што Аляксандр Вазіла нарадзіўся ва Усходняй Беларусі ён хутчэй за ўсё быў чалавекам рускай культуры і выхавання. Ён пабадзяўся па Расіі, сядзеў у царскіх турмах, мроіў пра сусветную рэвалюцыю, і пры гэтым забываўся на Беларусь. Але Беларусь усё роўна яго клікала і ён зрабіў свой унёсак у лес свайго роднага краю. Драма гэтага беларускага дзеяча ў тым, што з аднаго боку, Вазіла ўсведамляў сябе этнічна, а з другога быў носьбітам чужой свядомасці. Пры гэтым варта падкрэсліць, што ў яго пакрысе адбываўся прагрэс развіцця нацыянальнай свядомасці ў далейшым. Нездарма ў 1918 годзе Вазіла становіцца загадчыкам агітацыйна-выдавецкага пададдзела Беларускага нацыянальнага камітэту (Белнацкаму) і паралельна рэдактарам беларускамоўнага перыядычнага выдання «Чырвоны шлях», з якім супрацоўнічалі Янка Купала, Якуб Колас, Цішка Гартны і нават этноглаф Аляксандр Сержпутоўскі. Дарэчы, менавіта Белнацкам вёў агітацыйную, культурна-асветніцкую, выдавецкую працу, прапагандуючы ідэю стварэння беларускай савецкай дзяржавы і таксама непасрэдна ўдзельнічаў у абвяшчэнні ССРБ. З 1919 года Аляксандр Вазіла адыходзіць ад палітычнай дзейнасці, вяртаецца ў родны Прапойск (сённяшні Слаўгарад). І менавіта ў 1919 годзе выбухнула антыбальшавіцкае паўстанне на Прапойшчыне.
Ці мог чалавек з прасавецкімі поглядамі ўзначальваць сялянскае антыбальшавіцкае выступленне? Пытанне застаецца адкрытым, але хутчэй адказ будзе адмоўным чымся станоўчым. Беларускі дзеяч, які марыў пра сацыялістычную рэвалюцыі і пабудаванне новага дзяржаўнага ладу, наўрадці мог пайсці супраць сваіх жа перакананняў. Хоць момант глыбокага расчаравання ў працэсах, што пачалі адбывацца ў маладой савецкай дзяржаве адкідаць нельга.
У 1932 годзе Вазілу арыштоўваюць у Маскве, пасля прывозяць у Беларусь і абвінавачваюць у арганізацыі контррэвалюцыйнай арганізацыі ў Прапойскім раёне. Пасля яго ссылаюць у Казахстан, дзе ў 1937 годзе ён зноў быў арыштаваны, абвінавачваны ў антысавецкай дзейнасці і прывезены ва Уладзімірскі палітычны ізаятар, дзе паўторна абвінавачаны ў стварэнні падпольнай антысавецкай арганізацыі ўжо ў ізалятары. Урэшце яго растралялі 4 снежня 1937 года. Нельга выключаць што Вазілу падчас абвінаваўчага працэсу проста неапраўдана прыпісалі дзейнасць у Прапойскім выступленні, каб арыштаваць як небяспечнага элемента. Таксама можна дапускаць, што ён пад маральнымі і фізічнымі здзекамі рэпрэсіўнай савецкай машыны вымушаны быў прызнацца ў тым, чаго ніколі не рабіў. Пагэтаму вельмі сумнеўна, каб Аляксандр Вазіла сапраўды знаходзіўся ў авангардзе падзеяў 1919-1920-х гг. на Прапойшчыне, хоць да канца выключаць гэтую магчымасць нельга. Але каб з дакладнасцю адказаць на гэта пытанне трэба дадатковыя дакументы і глубокае вывучэнне жыццяпісу беларускага дзеяча з Прапойску.
Гэта быў не адзіны выпадак, а антысавецкая барацьба працягвалася да сярэдзіны 1930-х
Прапойскае антыбальшавіцкае выступленне было ва Усходняй Беларусі неадзіным. На Магілёўшчыне вядомыя таксама паўстанні 1919 года ў Чавусах, Горках і іншых месцах. Паводле інфармацыі з архіваў, антысавецкая партызанская барацьба на Магілёўшчыне працягвалася да сярэдзіны 1930-х гг. У пэрыяд 1921-1928 гг. дзейнічалі ўзброеныя атрады Пруднікава, Новікава, Казановіча, Рыжыкава-Бестужава, Ступакова, Агароднікава на тэрыторыях Гарадзішчанскага, Дасовіцкага, Махаўскага, Амхоўскага, Шчажэрскага, Таранаўскага, Мастоцкага, Машанацкага, Гаранскага, Бракаўскага, Пашкаўскага сельсаветаў Магілёўскага раёна. У савецкіх дакументах адзначана, што супраціў працягваўся да 1935 года на абшарах Гаранскага, Пашкаўскага, Мастоцкага, Таранаўскага і Махаўскага сельсаветаў.
Досыць цікавы выпадак адбыўся з сялянскім выступленнем пад Воршай. Савецкія вайсковыя ўлады ў Смаленску атрымалі загад выслаць у Воршу полк пяхоты, які дыслакаваўся ў Смаленску. Мэтай быў удзел у падаўленні сялянскага паўстання, якое выбухла ў ваколіцах Воршы. Калі жаўнеры даведаліся, што павінны вырушыць супраць паўстанцаў, то адмовіліся падпарадкоўвацца і зладзілі мітынг, на якім выказвалі антысавецкія прамовы. Прыбыўшы ў казармы палітычны камісар палка Голдман быў забіты. Аддзел ДПУ раззброіў збунтаваных жаўнераў. Аднак, улады адмовіліся ад масавых рэпрэсій супраць бунтаўнікоў і абмежаваліся ліквідацыяй палка”.
Гэты выпадак стаў настолькі гучны, што пра яго нават напісала польская прэса. У верасні 1925 года ў адной з польскіх газет з’явілася інфармацыя пра антысавецкае паўстанне ў ваколіцах Воршы і бунт бальшавіцкіх вайскоўцаў, якія былі высланыя на яго падаўленне.
Між іншым звесткі пра антыбальшавіцкія выступленні яскрава абвяргаюць тэзу савецкай гістарыяграфіі аб усеагульнай падтрымцы беларускім народам камуністычнай партыі бальшавікоў і савецкай улады наогул. Шэраг беларускіх савецкіх гісторыкаў раней сцвярджалі, што ў цэлым з палітычным супрацівам было скончана да 1922 года, а цалкам да сярэдзіны 1926 года. Аднак прыведзеныя факты паказваюць, што гэта хлусня і супраціў простых беларускіх сялянаў савецкім парадкам трываў доўга, бо настолькі непрымальнымі яны былі для тутэйшых беларусаў.
Фота з адкрытых крыніц