19 ліпеня ў гісторыі. Узяцце Шыпкі. “Галоўнае – не перамога, а ўдзел”. Арарацкая анамалія. Алімпіада-80 у Мінску.

1450 год. Першая згадка Узды.

Амаль 11-тысячны горад у Мінскай вобласці, цэнтр раёна, на р. Уздзянцы. Цэнтр  кальвінізму. У 1572 годзе тут жыў С. Будны ў сувязі з выданнем Бібліі. Працуюць кравецкая фабрыка, філіял Слуцкага сыраробнага камбіната.

1814 год. Памёр брытанскі мораплавацель Мэцью Фліндэрс (1774-1814).

Аўтар назвы Аўстралія.

Назва замацавалася за кантынентам пасля выхаду ягонай кнігі “A Voyage to Terra Australis” (выдадзена за дзень да смерці). Даследчык Аўстраліі.

1855 год. Памёр Тамаш Зан (1796-1855).

Беларускі і польскі паэт-рамантык, удзельнік вызваленчага руху, прыродазнавец, музеязнавец.

Даследчык прыродных багаццяў Урала, вынаходнік золата, аўтар карты Прыўральскага краю, дакладаў для геаграфічнага таварыства. Адзін са стваральнікаў таварыства філаматаў, філарэтаў, сябра А. Міцкевіча, Я. Чачота, І. Дамейкі.

Пахаваны на каталіцкіх могілках у Смалянах пад Оршай.

Яго імя носяць гара на Паўднёвым Урале, вуліца ў  Гродне.

1869 год. У в. Дубейкава (зараз – Мсціслаўскі раён) нарадзіўся Лявон Вітан-Дубейкаўскі (1869-1940).

Дзеяч беларускага нацыянальнага руху, інжынер-будаўнік, паэт

Збіральнік беларускага фальклора.

Кіраваў аднаўленнем каталіцкіх храмаў у Мсціславе, Магілёве, Оршы, Крычаве, Свіслачы, Смальянах. Член Беларускага нацыянальнага камітэта, галоўны архітэктар БНР.

Памёр 6 лістапада 1940 года.

1877 год. Рускія і балгарскія войскі пад кіраўніцтвам М. Святаполк-Мірскага (уладальнік Мірскага замка; 1833-1898) адбілі ў турак Шыпку, адкрыўшы сабе шлях на Балканскі паўвостраў. 

Адзначыліся гераізмам на Балканах і беларускія генералы Іосіф Рамейка-Гурка (1828-1901), выхаванец магілёўскай гімназіі Міхал Чарняеў (1828-1898).

1908 год. Нарадзілася фраза “Галоўнае – не перамога, а ўдзел”.

Падчас IV летняй Алімпіяды ў Лондане біскуп Пенсільваніі Этэльберт Талбот на службе ў саборы святога Паўла вымавіў вядомую фразу “Галоўнае – не перамога, а ўдзел” у сувязі з трагедыяй італьянскага бягуна Пьетры Дорандо.

Пьетры мэтанакіравана рыхтаваўся да марафону, разлічваючы на перамогу. Марафонскі забег праходзіў у вельмі спякотны дзень, прычым старт яго быў дадзены ў самае пекла – у 14:30.

Пьетры пачаў не вельмі хутка, паступова абганяючы канкурэнтаў. Да 32-га кіламетра ён выйшаў на другое месца, на 39-м “зламаўся” ранейшы лідэр, і паміж італьянцам і залатым медалём заставалася ўсяго 3 км дыстанцыі.

Далей разгулялася адна з найвялікшых драм у гісторыі спорту. Канчаткова знясілены Пьетры дабег да стадыёна, дзе яго віталі 75 000 гледачоў. Яму заставалася да фінішу некалькі сотняў метраў, але спартовец страціў арыентацыю і пабег не ў той бок. Калі суддзям удалося растлумачыць гэта атлету, той паспрабаваў разгарнуцца, але ўпаў. Падняцца яму ўдалося толькі пры дапамозе суддзяў, але ён працягнуў бег. Далейшае ўжо было падобным на гладыятарскія баі – на апошніх 200 м дыстанцыі Пьетры падаў 4 разы, паднімаўся з дапамогай суддзяў, але ўсё ж перасёк лінію фінішу.

Узрушаны Артур Конан Дойл, які працаваў на Гульнях рэпарцёрам, напісаў: “Найвялікшыя намаганні італьянца ніколі не будуць выкрэслены з гісторыі спорту незалежна ад рашэння суддзяў”.

Дэлегацыя ЗША заявіла пратэст і пераможцам быў прызнаны амерыканец Джоні Хейс, які прыйшоў другім. Праз 10 дзён адбылася ўрачыстая цырымонія ўручэння прызоў. Уручаць прызы павінен быў кароль Эдуард, але, раззлаваны паводзінамі амерыканскіх спартоўцаў, ён адмовіўся ўдзельнічаць у гэтым мерапрыемстве. Замест яго ўзнагароды ўручала ягоная жонка Аляксандра.

Каралева Аляксандра заказала для італьянца спецыяльны залаты кубак.

Лонданская трагедыя зрабіла Пьетры неверагодна папулярным. На працягу наступных 3 гадоў ён удзельнічаў у марафонскіх забегах у розных краінах свету.

1915 год. Нарадзіўся Антон Шукелойць (1915-2017).

Беларускі грамадскі дзеяч у ЗША, этнограф, педагог.

Скончыў Універсітэт С. Баторыя. Ва ўніверсітэце працаваў у этнаграфічным музеі, часта выязджаў для збору матэрыялаў у розныя мясціны Беларусі, быў сябрам розных беларускіх студэнцкіх арганізацый, спяваў у беларускім студэнцкім хоры пад кіраўніцтвам Рыгора Шырмы.

Працаваў настаўнікам на Ашмяншчыне, арганізаваў у Ашмянах першую беларускую сярэднюю школу, настаўніцкія курсы і каля 90 беларускіх школ на тэрыторыі былога Ашмянскага павета, быў загадчыкам гараддзела народнай асветы і школьным інспектарам-метадыстам.

23 чэрвеня 1941 года арыштаваны НКУС, вызваліўся ў выніку налёту нямецкай авіяцыі.

З 1944 года – у Германіі: адшукваў сляды беларускіх музейных каштоўнасцей.

У пачатку 1950-x гадоў пераехаў у ЗША. Старшыня Беларуска-Амерыканскага задзіночання, член рэдакцыі газеты «Беларус», член Беларускага інстытута навукі і мастацтва ў Нью-Ёрку.

1927 год. Нарадзіўся Міхась Саўка (1927-1990).

Беларускі і бельгійскі мастак-рэстаўратар. Доктар навук і мастацтва.

У 1944 годзе выехаў у Германію, у 1947 – у Бельгію, дзе вучыўся ў Мастацкай акадэміі, Лювенскім ўніверсітэце, быў членам Згуртавання беларускіх студэнтаў.

Працаваў у Каралеўскім інстытуце мастацкай спадчыны, рэстаўратарам абразоў і скульптур, спецыялізаваўся на рэстаўрацыі касцельных фрэсак.

Як практык, праводзіў з каралевай Бельгіі заняткі па маляванню.

Распрацаваў спецыяльную тэхніку рэстаўравання, пра якую пісаў у прафесійных часопісах. Асобна выдаў працы «Фіксацыя насценнага жывапісу полівінілавым спіртам: вопыт рэстаўратара», «Рэстаўрацыя насценнага пахавальнага жывапісу XIV ст. у склепе Варнятонскай царквы» і іншыя.

Памёр у Бруселі 10 верасня 1990 года. Пахаваны на могілках у Лондане побач з трагічна загінуўшым раней сынам Маркам.

1941 год. Апошні бой батальёна капітана К. Уладзімірава ў в.Гаі Магілёўскага раёна.

Зводны трохротны міліцэйскі батальён (міліцыянты, курсанты Мінскай, Гродзенскай школ міліцыі, Магілёўскай школы НКДБ) трымаў абарону з 13 ліпеня пад бесперапыннымі артылерыйскімі абстрэламі і бамбардзіроўкамі фашысцкай авіяцыі.

Падраздзяленне было спехам сфарміравана і слаба ўзброена, але яго байцы стаялі да смерці.

18 ліпеня Канстанцін Уладзіміраў быў забіты разрывам варожага снарада.

Пасля шасці дзён баёў у жывых з 250 міліцыянераў засталося ўсяго 19 чалавек.

1949 год.  Амерыканскі ваенны самалёт, які рабіў аэрафотаздымку тэрыторыі Турцыі, сфатаграфаваў на гары Арарат дзіўны аб’ект – “Арарацкая анамалія”. 

Анамалія ўяўляе сабой прадмет дзіўнай формы на вышыні каля 4725 м над узроўнем мора і каля 183 м у даўжыню. Пасля 1949 года анамалію фатаграфавалі ў 1973 годзе – амерыканскі спадарожнік-шпіён Keyhole-9 і ў 1976 годзе – разведвальны спадарожнік Keyhole-11. 

Мяркуюць, што “Арарацкая анамалія” – парэшткі легендарнага Ноева каўчэга, які, паводле Бібліі (Ветхі Завет), прычаліў да гары Арарат па завяршэнні Сусветнага Патопу.

У апошні час з’явілася таксама версія, што каўчэг прычаліў у гарах на тэрыторыі сучаснай Чачні. Чачэнцы называюць сябя «нохчо» – «людзі», «людзі народа Ноя».

1957 год. Памёр Мікола Засім (1908-1957).

Беларускі паэт, журналіст.

Удзельнік рэвалюцыйнага руху ў Заходняй Беларусі, партызан. Працаваў у брэсцкіх газетах «Зара», “Зара над Бугам”, кіраваў абласным літаб’яднаннем.

Друкаваўся ў шэрагу газет і часопісаў, аўтар 5 зборнікаў паэзіі.

1980 год. У Маскве, у “Лужніках”, адкрыліся XXII летнія Алімпійскія гульні (19 ліпеня-3 жніўня).

Іх з прычыны ўводу войск СССР у Афганістан байкатавалі 30 са 111 краін-удзельніц.

Спаборніцтвы праводзіліся і ў Мінску (6 папярэдніх і чвэрцьфінальны матчы па футболу). У Мінску да Гульняў былі пабудаваны алімпійская вёска на р. Свіслач, гатэль “Планета”, мадэрнізаваны аўтадарога-«алімпійка» Масква-Брэст, чыгунка, гарадская інфраструктура.

20 ліпеня 1980 года трохразовы алімпійскі чэмпіён А. Мядведзь у моцны дождж запаліў агонь Гульняў на мінскім “Дынама” (50 067 месцаў, кошт квіткоў ад 0,90 да 2,20 тагачасных рублёў). Са 195 медалеў зборнай СССР, 31 заваявалі беларусы.

2010 год. Памёр Ігар Дабралюбаў (1933-2010).

Беларускі рэжысёр, сцэнарыст, акцёр. Народны артыст БССР. Працаваў на «Беларусьфільме». Рэжысёр шмалікіх фільмаў, у тым ліку «Іван Макаравіч», «Па сакрэту ўсяму свету», «Дзіўныя прыгоды Дзяніса Караблёва», «Белыя росы», «Плач перапёлкі».

2021 год. У в. Красніца адкрыты памятны знак “Спаленым вёскам Быхаўскага раёна”.

Красніцу разам з мірным насельніцтвам дашчэнту спалілі нямецка-фашысцкія карнікі 17 ліпеня 1942 года. У агні тады жыўцом загінула 857 чалавек. У асноўным старыя, жанчыны і дзеці.

Трагедыя адлюстравана ў кнізе пісьменніка Авідыя Гарчакова «Попел Красніцы» («Аповесць пра вогненнае сяло»).

Нечуваныя калядныя замаразкі, падобныя на сёлетнія, трыста гадоў таму падарвалі армію Карла ХІІ

У 1708-1709 гадах на Еўропу абрынуліся рэкордныя за пяцьсот гадоў маразы.  У Францыі, Вялікабрытаніі гэтую пару назвалі Вялікім Марозам, Вялікай Зімой

«Віцебская хроніка» згадвае, што 7 студзеня 1709 года «на захадзе былі бачныя тры сонцы», а 19 студзеня «на поўдні былі бачныя два слупы, а сонца было пасярэдзіне». Калі ўлічыць, што 6 студзеня 1709 года пачаліся вялікія халады па ўсёй Еўропе, то таямнічыя тры сонцы над Віцебскам, Полацкам, Оршай, Магілёвам 7 студзеня – прамое сведчанне нейкага прыроднага катаклізму.

Што гэта былі за слупы, што за тры сонцы? Яны з’явіліся ў выніку праламлення сонечных прамянёў у атмасферы зямлі, з-за незвычайна нізкіх тэмператур. У нечым гэта нагадвае эфект Гало, толькі аптычная ілюзія звязана не з ледзянымі крышталікамі, а менавіта з халаднечай. Прычынай жа суворых маразоў стаў эфект на Сонцы, які назваецца “мінімум Маўндэра” – памяншэнне колькасці сонечных плям.

Зіма 1708-1709 гадоў выдалася анамальна, незвычайна халоднай ў гісторыі Еўропы, суперхалоднай за апошнія 500 гадоў. У Вялікабрытаніі гэтая зіма вядомая як Вялікі Мароз – Great Frost. Яна выклікала самы моцны спад у эканоміцы за ўвесь час існавання дзяржавы. У Францыі – Вялікая Зіма, Le Grand Hiver.

Тэмпература ў 1709 годзе, як і ў 2023 годзе, пачала падаць у ноч на 6 студзеня. Англійскі вучоны Уільям Дэрхам 10 студзеня каля Лондана зафіксаваў тэмпературу −12°C – самую нізкую, якую ён вымераў за ўвесь час сваіх назіранняў за надвор’ем. 14 студзеня яго сучаснікі з Парыжа зафіксавалі тэмпературу −15°C.

Дэрхам адзначаў, што ў тую зіму глеба прамерзла больш чым на метр. Моры, азёры і рэкі змерзлі. На палях вымерз увесь ураджай, мароз знішчыў аліўкавыя дрэвы і вінаграднікі, а ў рэках і азёрах змерзла рыба. 

У Францыі зіма нанесла асабліва вялікія страты, бо пацягнула за сабой голад, з-за якога да канца 1710 года загінулі прыкладна 600 000 чалавек. У Парыжы загінула 24 000 чалавек.

Суровая зіма стала прычынай масавай эміграцыі з Цэнтральнай Еўропы жыхароў нямецкага рэгіёна Пфальц.

Гэтай жа зімой нямецкі фізік Габрыель Фарэнгейт, апускаючы тэрмометр у талую сумесь снегу з нашатыром і паваранай соллю, прыняў надзвычайна нізкую тэмпературу ў Гданьску −17,8°C за нуль для сваёй шкалы.

Пра глабальную халадэчу ў нашым рэгіёне згадвалі многія ўдзельнікі Паўночнай вайны (1700-1721). Напрыклад, афіцэры шведскай, саксонскай, расійскай армій. 

«У 1709 годзе была лютая зіма, стаяла доўга, снягі былі невыносныя і нечувана вялікія, што не толькі звяр’ё, птаства, але і людзі на дорогах мёрзлі» – згадвае «Магілёўская хроніка».

Даследчыкі прыйшлі да высновы, што фактар амаль арктычнай зімы 1709 года ва Ўкраіне скараціў войска шведскага караля Карла XII ледзь не на траціну, што моцна паўплывала на яго паразу ад цара Пятра І у бітве пад Палтавай і прадвызначыла ўздым Расійскай дзяржавы, якая неўзабаве стала імперыяй.

На гэтай мапе можна пабачыць, на колькі градусаў халадней было зімой 1708/1709 гадоў у параўнанні з сярэднімі паказчыкамі клімата на 1971-2000 гады