У Беларусі ў суботу, за два дні да пачатак Масленіцы адзначаецца Бацькоўскі дзень, Сусветная, Мясапустная субота – у гэты дзень памінаюць памерлых продкаў. Сёлета Бацькоўская субота прыпадае на 18 лютага.
У гэты дзень традыцыйна наведваюць памінальныя службы ў храмах, асвячаюць стравы для памінальнага стала. На памінальнай вячэры на стол традыцыйна выстаўлялі няпарную колькасць страў, запальвалі свечку. Абавязковай стравай на стале была куцця, з напояў – кісель.
Пасля вячэры пакідалі для продкаў-нябожчыкаў страву. Лічылася, што «Бацькі» пад покрывам начной цемры выходзяць з-за печкі і ядуць пакінутае.
Што нельга рабіць – забаронена лаяцца і высвятляць адносіны са сваімі блізкімі, сябрамі, суседзямі, адмаўляць у міласціне. Нельга дакараць памерлых, паднімаць рэч, якая ўпала на зямлю на могілках, праводзіць урачыстасці.
Што можна рабіць – схадзіць у царкву на памінальную службу, або памаліццца за памерлых дома, наведаць могілкі, каб навесці там парадак, падаць міласціну.
Лічыцца, што ў ноч на Бацькоўскую суботу можа прысніцца прарочы сон.
Народныя прыкметы
Калі ў гэты дзень марознае надвор’е – будзе спякотнае лета.
Шматлікія мадэлі надвор’я на люты сведчаць пра тое, што месяц будзе з марозным надвор’ем, у сярэднім ад 0 да -6ºС, у асобныя дні ад -3 да +2 ºС, самыя мінімальныя начныя тэмпературы могуць дасягнуць адзнакі -9 -12 ºС. Большая частка дзён месяца будуць пахмурнымі, з невялікімі ападкамі.
Люты – апошні месяц зімы. У народзе яго называюць па-рознаму, часцей «люцень», паколькі бываюць яшчэ ў гэты час лютыя маразы. А яшчэ “Люты – ілгун: адзін бок грэе, другі студзіць”. Існуе прымаўка: “Люты – месяц люты, пытаецца: як абуты?”.
У гэтым апошнім каляндарным зімовым месяцы хутчэй расце паўдзённая вышыня сонца, падаўжаецца дзень, з ім расце і сонечная радыяцыя, тэмпература паветра. Але месяц застаецца пахмурным. У сярэднім сонца закрыта аблокамі 16 дзён, бывае і 23. Ясных дзён мінімум 2, максімум – 7.
Сярэдняя тэмпература лютага на 0,7ºС вышэйшая за студзеньскую і складае ў Магілёве -6,9ºС, у Бабруйску -6,8º. Самая нізкая тэмпература лютага на Магілёўшчыне ў Горках -7,8ºС.
Адзін раз на 33 гады сярэдняя тэмпература лютага ніжэй за -15ºС. У лютым 1940 года адзначаны абсалютны мінімум сярэднемесячных тэмператур у вобласці -19ºС.
Пад уплывам Атлантыкі і патокаў міжземнаморскіх паветраных мас з Балкан часта фарміруецца цёплае лютаўскае надвор’е.
Так, у 1990 годзе сярэдняя тэмпература лютага склала +1,7 ºС, што было на 8,6 º вышэй за норму. У гэтым жа годзе быў адзначаны і самы высокі абсалютны максімум лютаўскіх тэмператур: у Магілёве +12,9º, Бабруйску +14,9º.
Амплітуда крайніх тэмператур складае амаль 52ºС, сярэдніх 21º – усё гэта вынік “свавольства” цыркуляцыйных працэсаў.
Паўднёвыя сцены дамоў, схілы дахаў добра праграваюцца і нават у марознае надвоор’е назіраецца капёж. Нездарма месяц называюць “бакагрэй”, “бакі грэй”, бо сонейка пачынае прыпякаць.
У лютым выпадае невялікая колькасць ападкаў – 32-35 мм, але характэрна іх вялікая зменлівасць. У 1890 годзе у Магілёве выпала толькі 1 мм, а у 1926 годзе – 81 мм.
У лютым пераважаюць вятры паўднёвых напрамкаў, у сярэднем хуткасцю 4,1 м/с. У гэтым месяцы да паловы дзён могуць быць з мяцеліцамі.
Прыкметы аб надвор’і ў лютым.
У пачатку лютага цёпла, растае снег – да добрага ўраджаю.
Калі люты халодны – да спрыяльнага лета.
Люты халодны і сухі – жнівень гарачы.
Люты цёплы – да халоднай вясны.
Яркія зоркі ў лютым – да марозу, цьмяныя – да адлігі.
Калі люты выдасца дажджлівым, то такімі ж можна чакаць вясну і лета.
Пагодлівы люты прадвесціць засуху летам.
Моцныя маразы – да кароткай зімы.
У канцы лютага шмат доўгіх ледзяшоў – да доўгай вясны.
Чым халадней апошні тыдзень лютага, тым цяплей будзе ў сакавіку.
У старабеларускай мове месяц назваўся стычень (як і ў польскай – Styczeń) пры гэтым славянская назва выкарыстоўвалася побач з лацінскай формай генвар. У выданнях Ф. Скарыны даецца народная назва студзеня – стычень, таксама яна ўпамінаецца ў «Храналогіі» Андрэя Рымшы (1581).
Слова студень выкарыстоўвалася ў старабеларускіх тэкстах у значэнні «холад».
Назва, ужываная ў сучаснай беларускай літаратурнай мове, узнікла ў асяроддзі газеты «Наша ніва» і набыла больш-менш канчатковую форму ў 1912 годзе, калі ў календары «Нашай нівы» былі пададзены прапанаваныя назвы месяцаў з тлумачэннямі.
Паслядоўна ў «Нашай ніве» ўжываліся такія варыянты назвы: у 1907 – январ (стычань), у 1908 – стычань, у 1909 – январ, у 1910-1912 – студзень (январ); далей – студзень («бо дужа сцюдзёна»).
Іахім фон Зандрарт, Студзень, 1642.
“Студзень – году пачатак, зіме сярэдзіна”.
За гэты месяц паўдзённая вышыня сонца павышаецца на 8º (на 22 студзеня), амаль на 1,5 гадзіны павялічваеца дзень, але гэта недастаткова, каб паўплываць на тэмпературу паветра ў бок яе павышэння, – піша П. Лярскі ў кнізе “Прырода Магілёўскай вобласці” (2005).
У студзені сярэдняя шматгадовая тэмпература паветра ніжэйшая за снежаньскую толькі на 1ºС, у межах вобласці вагаецца ад -8,3º у Горках да -6,8ºС у Бабруйску. У Магілёве яна складае -7,6ºС.
Самая халодная трэцяя дэкада студзеня – на 1ºС ніжэй за пачатак месяца. Адзін раз на 4 гады сярэдняя тэмпература паветра ў студзені ніжэйшай за -10º, адзін раз на 20 гадоў -13ºС і ніжэй.
Студзень 1987 года стаў самым халодным за ўсю гісторыю метэаназіранняў з паказчыкам – 17,1ºС (у 1950 годзе -15ºС). А рэкорд цяпла пабіў студзень 1989 года, -0,6º (да гэтага быў рэкорд 1925 года -0,9ºС).
Глыбокія і доўгія адлігі пад уплывам марскога умеранага паветра, калі тэрмометр паказвае +3 +5ºС у студзені на тэрыторыі Магілёўшчыны не такія ўжо і рэдкія. 11 студзеня 2005 года у Магілёве фіксаваўся рэкорд +9,8º С.
У студзені нас турбуе і Арктыка. Арктычныя паветраныя масы часта прыносяць “калядныя маразы” – у канцв другой, пачатку трэцяй дэкады.
17 студзеня 1940 года быў пастаўлены рэкорд абсалютнай мінімальнай тэмпературы ў Магілёве -37,3º. Былі пастаўлены рэкорды і ў іншых месцах: Горкі -39,5ºС, Касцюковічы -38,1ºС, Бабруйск і Прапойск (з 1945 года – Слаўгарад) -37,4ºС, Клічаў -37,0ºС.
А вось на тэрыторыі Жорнаўскай лясной доследнай станцыі ў Асіповіцкім раёне слупок тэрмометра ўвогуле ўпаў да адзнакі -41ºС – самая нізкая з калі-небудзь адзначаных у Магілёўскай вобласці. Ад такіх марозаў поўнасцю загінулі граб і арэшнік.
У студзені менш за ўсё адліг. Дзён без адліг у Бабруйску – 21, Горках – 24.
За месяц у сярэднім выпадае ападкаў 40-45 мм. У 1915 годзе ў Магілёве выпала іх рэкордная колькасць – 103 мм, а ў 1947 годзе толькі толькі 3 мм. Амаль рэкордным па ападках стаў і 2004 год – 99,7 мм.
Сярэдняя вышыня снегавога порыва на канец месяца складае 25-30 см, а вось снежны 2004 год даў у студзені вышыню – 60 см.
Пры вялікіх марозах у Магілёве глеба прамярзае да 130 см пры адсутнасці значнага покрыва снега.
Доўгатэрміновы прагноз на студзень 2023 года (можа спраўдзіцца на 30%) такі:
Пасля адлігі на пачатку года, яшчэ магчыма адліга ў сярэдзіне месяца. У асноўным прагназуюцца тэмпературы паветра ўдзень ад -2 да -10ºС, уночы ад -5 да -13ºС, у самую халодную дэкаду студзеня начныя тэмпературы могуць скласці -10 -17ºС. Прагназуецца 2 дні ясных, 12 перменна ясных, 17 з воблачнасцю. 18 дзён будзе без ападкаў, 13 – з ападкамі, у тым ліку 4 – снег з дажджом.
Народныя прыкметы
Калі ў студзені дажджы – дабра не жджы.
Як студзень цёплы на лік, дык завідны сакавік.
Студзень пагодны – будзе год плодны.
Калі студзень добра марозіць, селянін лучынку паліць і дровы з лесу возіць.
Калі студзень імглісты – мокры год, калі халодны – позняя вясна і халоднае лета.
