У Магілёве пяць гадоў таму пачаў працаваць хімічны гігант “Омск Карбон” – адзінае ў Беларусі прадпрыемства, якое займаецца вытворчасцю тэхнічнага вугляроду. Завод яшчэ на стадыі будаўніцтва выклікаў абурэнне мясцовых актывістаў і сумныя прагнозы ад эколагаў. Гэтыя прагнозы, магчыма, пачынаюць спраўджвацца – калi глядзець на спадарожнікавыя фотаздымкi, то можна заўважыць, што вакол завода пачынае распаўзацца чорная пляма. Mogilev.media расказвае, што гэта за прадпрыемства і чым можа быць небяспечным для Магілёва.
Тэхнічны вуглерод выкарыстоўваецца ў хімічнай прамысловасці ўжо больш за сто гадоў. Упершыню дадаваць сажу ў якасці ўзмацняльніка гумы прапанаваў амерыканскі хімік Джордж Оэнслагер яшчэ ў 1912 годзе. З таго часу перспектывы гэтай галіны прамысловасці толькі пашыраюцца – сажу дабаўляюць і ў колы аўтамабіляў і ў падэшвы чаравікоў, а сусветнае спажыванне тэхнічнага вуглероду наблізілася ў нашы дні да 19,2 метрычных тон у год.
На прасторы былога СССР галоўнымі прадпрыемствамі па вырабе тэхнічнага вуглероду былі “Омсктэхвуглерод”, які запрацаваў яшчэ ў часы Другой Сусветнай вайны і завод у Валгаградзе, якія пакрывалі практычна ўсе патрэбы сацыялістычнай эканомікі. З развалам СССР абодва прадпрыемствы трапілі ў адны прыватныя рукі і зараз на 100% належаць кампаніі Омсккарбон Груп Лімітэд, зарэгістраванай на Кіпры.
У пачатку 2010-х гадоў кіраўніцтва кіпрскай кампаніі прапанавала адкрыць новае прадпрыемства па вырабе тэхнічнага вуглероду ў Магілёве, на пляцоўцы свабоднай эканамічнай зоны. Інтарэс інвестара быў цалкам зразумелы – спажыванне гэтай сажы па ўсім свеце толькі расце, а магілёўская лакацыя нашмат зручнейшая па лагістыцы, чым Валгаград ці Омск. Зацікаўленым у новым паспяховым прадпрыемстве было і кіраўніцтва Магілёўскага рэгіёна. А вось яўна не зацікаўленай аказалася адна катэгорыя грамадзян, ад якой у Беларусі часцей за ўсё мала што залежыць – гэта насельніцтва самаго рэгіёна. Хоць, напэўна, не ўсё, а толькі тое, што хвалюецца праблемамі экалагічнай бяспекі. Але пра гэта – пазней.
Вытворчасць тэхнічнага вуглерода на прадпрыемстве “Омск Карбон” у Магілёве пачалася ў снежні 2019 года. Сам завод быў запраектаваны ў 2014 годзе. Менавіта тады ў чыстым полі пад Магілёвам адбылася ўрачыстая цырымонія закладкі “капсулы часу” на месцы будаўнічай пляцоўкі.
Адразу пасля абвяшчэння ў прэсе пра пачатак будаўніцтва, пачалася хваля абурэння экаактывістаў – і так загружаны хімічнымі прадпрыемствамі ўчастак Свабоднай эканамічнай зоны “Магілёў” ператвараўся ў рэальную праблему для жыхароў усяго Задняпроўя. Знізіць градус трывожнасці спрабуе дзяржаўная прэса, і спосаб для гэтага выбралі даволі просты – пераконваць чытача, што ніякай пагрозы прадпрыемства не нясе.
Зараз “Омск Карбон Магілёў” з выгляду “нагадвае касмадром і ўжо сапраўды не асацыюецца ў недасведчаных з вытворчасцю тэхнічнага вугляроду” – віртуозна абмінае вострыя вуглы выданне “СБ. Беларусь сегодня”, публікуючы пра хімічнага гіганта пад Магілёвам чарговы вялікі матэрыял. Ну, альбо вось яшчэ элегантны пасаж:
“Да вугляродных прадуктаў адносіцца, напрыклад, сажа. У адрозненне ад яе, тэхнічны вуглярод – гэта разумны прадукт(…) У Магілёве яго выпускаюць у зачыненых цыліндрычных праточных рэактарах: экалагічна і бяспечна”.
Зразумела, што ў чытача пасля гэтых словаў можа з’явіцца ўражанне, што выкіды з прадпрыемства “Омск Карбон” – гэта ніякая не сажа. А сам завод нейкім чынам здолеў усе свае тэхналагічныя працэсы памясціць умоўна кажучы ў “вакуум”, з якога нічога не прарываецца вонкі і не пагражае жыхарам бліжэйшых населеных пунктаў.
Вакол “Омск Карбон Магілёў” з’явілася цёмная пляма?
Вось так выглядала тэрыторыя завода “Омск Карбон Магілёў” у самы першы год яго працы – у 2019-ым. Спадарожнікавы здымак узяты з платформы Yandex maps.
А вось так выглядаў той жа самы ўчастак у 2024 годзе – усяго пасля чатырох гадоў працы. Спадарожнікавы здымак узяты з платформы Google maps. І адразу заўважым – гэта не цень ад воблака.
Вось тут, для нагляднасці, мы сабралі храналогію будаўніцтва прадпрыемства, зафіксаваную на спадарожнікавых здымках ад розных пастаўшчыкаў, пачынаючы з 2014 года па 2024. Напрыканцы можна добра пабачыць, што вакол “Омск Карбона” пачала фарміравацца цёмная пляма ад выкідаў сажы, якую зараз у дзяржаўнай прэсе пачалі рэтушаваць пад слова-замяняльнік “тэхнічны вуглерод”.
Сажа ці не сажа?
Часам для наймення тэхнічнага вугляроду ўжываюць тэрмін “сажа”, што з’яўляецца недакладным – з першых слоў паведамляе нам у профільным артыкуле расійскамоўная Вікіпедыя, маючы на ўвазе, што слова “сажа” варта ўжываць толькі да такіх прадуктаў згарання, якія здабываюцца некантралявана.
Іншага прынцыпу прытрымліваюцца складальнікі англамоўнай, ці нямецкамоўнай, ці іспанамоўнай Вікіпедый і ўсіх астатніх. Тут усе вугляродзістыя прадукты гарэння – гэта “сажа”, альбо “carbon black”, незалежна ад таго, якім спосабам яны атрыманыя – у печы, на вогнішчы, альбо ў рэактары. Таму што розніцы паміж выкідамі няма – гэта такая самая копаць, і яе ўздзеянне на арганізм асабліва не залежыць ад філалагічных нюансаў словаўжывання. Наогул, складаецца ўражанне, што ў расійскамоўным сектары самага папулярнага энцыклапедычнага рэсурса планеты не проста так падкрэсліваецца развядзенне тэхнічнай сажы і сажы натуральнай.
Таму што сажа, адназначна – гэта канцэраген. Нават кароткачасовае ўздзеянне высокіх канцэнтрацый сажы для чалавека патэнцыйна можа выклікаць пашкоджанне верхніх дыхальных шляхоў. Тут слова патэнцыйна выдзелена невыпадкова – справа ў тым, што ўсе даследванні пра канцэрагеннасць сажы праводзіліся толькі на жывёлах. І яны прадэманстравалі значнае павелічэнне захворвання на рак лёгкіх у падвопытных пацукоў.
Даследаванні праводзіліся і наконт уздзеяння гэтага канцэрагену на чалавечы арганізм – але ўжо не вопыты, а назіранні. Так, вынікі двух даследаванняў, у Вялікабрытаніі і ў Германіі (тут аналізаваліся супрацоўнікі завода Kalscheuren у ваколіцах Кёльна), паказалі павышаную смяротнасць ад раку лёгкіх. Што праўда, падобнае назіранне ў ЗША такой залежнасці не прадэманстравала. Вывучэнне гэтага пытання працягваецца.
Яблык ад яблыні
А вось тое, што нас, верагодна, чакае ў далёкай перспектыве. Паглядзіце, як выглядае тэрыторыя завода, аналагічнага “Омск Карбону”. Гэта матчыннае прадпрыемства “ОмскТэхвуглерод”, адпаведна, у горадзе Омску, пасля 80 гадоў працы.
Дарэчы, калі б кіраўніцтва холдынга пажадала перакласці назву прадпрыемства цалкам на славянскія мовы, то магілёўскі завод называўся б “Омск Сажа”. Але гэта лірычнае адступленне.
Што кажуць спецыялісты
“Омск Карбон” функцыянуе ў Магілёве ўжо пяць гадоў. Лагічна будзе задацца пытаннем, як рэгіструецца яго ўздзеянне на навакольнае асяроддзе адпаведнымі маніторынгавымі службамі за ўвесь гэты час. Mogilev.media атрымалася ўзяць каментарый ад спецыяліста ў дадзенай галіне. Па зразумелых прычынах, мы не можам называць асобу суразмоўцы, адзначым толькі, што гэта дзейсны супрацоўнік у сферы экалагічнага маніторынга.
Спачатку крыху пра тое, як ажыццяўляецца падобны маніторынг. Для гэтага вядзецца журнал уліку выкідаў забруджвальных рэчываў у атмасферу са стацыянарных крыніц, дадзеныя з якога павінны адпавядаць устаноўленым дзяржавай нарматывам. Прычым гэтыя дадзеныя рэгіструюцца як самім прадпрыемствам, так і дзяржаўным цэнтрам маніторынга. Груба кажучы, у трубе прадпрыемства стаяць два датчыкі – адзін дзяржаўны, другі ад самаго завода.
Адпаведна, калі назіраецца перавышэнне нарматываў, альбо разыходжанне ў дадзеных, то пачынае прымяняцца адпаведнае прыродаахоўнае заканадаўства – так бы мовіць, уключаюцца механізмы пакарання і ліквідацыі негатыўных фактараў.
На “Омск Карбоне” афіцыйна зарэгістравана пяць крыніц выкідаў забруджвальных рэчываў. Зноў, па-просту кажучы, гэта пяць труб. Менавіта яны і знаходзяцца пад кантролем з боку сістэм маніторынга. На ўсіх трубах усталяваныя датчыкі вымярэння шкодных выкідаў – як вышэй казалася, ад самаго прадпрыемства і ад цэнтра маніторынга. Ёсць, праўда, яшчэ і шостая труба, пабудаваная пад наступнае павелічэнне магутнасцяў, але яе мы можам смела ігнараваць, таму што ў яе нават інвентарнага нумару яшчэ няма.
Дадзеныя з гэтых датчыкаў сыходзяць у Рэспубліканскі цэнтр аналітычнага кантроля ў галіне навакольнага асяроддзя. Афіцыйныя дадзеныя па выкідах у паветра з гэтых пяці труб паводле справаздач цэнтра паказваюць пра адпаведнасць узроўню выкідаў дакументу “ЭкоНиП 17.08.06-001-2022” – аб зацвярджэнні экалагічных нарматываў і правілаў. Што ж з гэтымі дадзенымі?
Умоўна адкрытыя дадзеныя
Наш суразмоўца адзначае, што рэгістраваліся выпадкі, калі паказчыкі з датчыкаў не счытваліся, і ў выніку інфармацыя ў сістэму маніторынга не паступала. Але мы можам гэтую заўвагу праігнараваць – парушэнне было выяўлена і выпраўлена. На агульную сітуацыю гэта мала ўплывае. Важна іншае.
Дык вось. Уласна кажучы, калі мы хочам знайсці адказ на пытанне – які ж вынік даюць паказанні па ўзроўні выкідаў “Омск Карбона”, то тут нас і чакае галоўнае расчараванне на мяжы са збянтэжанасцю. Гэта закрытая інфармацыя. Адкрытых дадзеных няма.
Тая інфармацыя, што даецца ў публічны доступ (і з якой маглі б пазнаёміцца спецыялісты-эколагі) падаецца ва ўмоўна адкрытым фармаце. Гэта значыць, што паказанні па ўзроўні выкідаў асноўнага забруджвальніка з завода, аксіда вуглярода, даюцца не ў абсалютных лічбах, а ў працэнтах. Больш дакладная статыстыка мае грыф “Для службовага карыстання”, а інфармацыя пра агульныя аб’ёмы выкідаў з’яўляецца закрытай.
Ну, альбо вось яшчэ адзін прыём ад віртуозаў статыстыкі – кожны год прадпрыемства падае ў дзяржаўныя службы папярэднюю інфармацыю пра ўзровень выкідаў, які плануецца ажыццявіць. А па выніках года публікуецца інфармацыя не пра тое, колькі ў выніку было гэтых выкідаў у аб’ёме, а пра тое – выканаў завод гэты заяўлены план, ці не, не справіўся.
Аднак, не будзем нагнятаць страху. Проста яшчэ раз зарэгіструем той факт, з якога пачалі, і той, якім варта закончыць – на спадарожнікавых здымках, стала ўжо заўважная характэрная цёмная пляма вакол завода “ОмскКарбон”, а інфармацыя пра аб’ёмы адкідаў з прадпрыемстваў засакрэчаная.
Чорная пляцоўка і зімой і летам
Мы не здарма цягам усяго матэрыяла ўзгадваем і параўноўваем омскае прадпрыемства тэхнічнага вуглероду, з якога ўсё пачалося. Расійскія эколагі, маючы вопыі шматгадовых назіранняў за гэтым хімічным гігантам, заяўлялі прама – завод з’яўляецца непасрэднай крыніцай экалагічнага забруджвання, што б ні казалі пра адрозненне “тэхнічнага вуглерода” ад “сажы”.
Кожны год, зімой і летам тэрыторыя омскага прадпрыемства чорная ад сажы. Часам выкіды чорных аблокаў можна пабачыць непасрэдна назіраючы за заводам.
Акрамя выкідаў сажы, экалагічную небяспеку нясуць таксама самі тэхналагічныя працэсы працы з сыравінай. Вось, напрыклад, якія высновы наконт небяспекі прадпрыемства робіць омскі навуковец В. Шопін у сваёй дысертацыі на званне кандыдата навук:
Пра тое, якiя непрыемнасцi можа прынесці “Омск Карбон” Магілёву, незалежная прэса пісала якраз перад самым адкрыццём завода – поўны архіўны матэрыял чытайце цалкам тут: “Какую беду может принести “Омск Карбон” Могилеву. Расследование.“. Што ж, з гэтай прэсай разабраліся – разграмілі рэдакцыю, пасадзілі журналістаў. Цяпер “СБ – Беларусь сёння” пераконвае публіку, што завода баяцца не трэба. Памятаеце: “нагадвае касмадром і ўжо сапраўды не асацыюецца ў недасведчаных з вытворчасцю тэхнічнага вугляроду”.
А што ж тады з чорнай плямай рабіць будзем?
Чытаць яшчэ: Як складваецца сітуацыя на “Магілёўліфтмашы” – наш вялікі разбор