Еўрапейскі саюз і краіны Захаду з 2020 года выдзелілі каля 170 мільёнаў еўра на падтрымку беларускай грамадзянскай супольнасці. Але значная частка гэтай дапамогі не проста не даходзіць да мэтавых груп, а працуе супраць тых, дзеля каго яна прызначалася. Даследаванне паказвае: беларускія спецслужбы, у прыватнасці КДБ, стварылі сістэму перахопу, кантролю і маніпулявання гэтымі сродкамі.
Праз шчыліну падтрымкі – у пастку спецслужбаў
Калі летам 2020 года Беларусь выбухнула пратэстамі, свет адгукнуўся нечакана магутна: у рэзалюцыях Еўрапарламента гучалі словы «рэпрэсіі», «незаконны рэжым», «гвалт», «салідарнасць з народам Беларусі». Упершыню за апошнія два дзесяцігоддзі на Захадзе гаварылі пра Беларусь не як пра «апошнюю дыктатуру Еўропы», а як пра краіну, якая змагалася за сапраўдную свабоду – ад самага нізу да самага верху, праз страйкі, маршы, сотні тысяч у бел-чырвона-белым.
Еўрапейскі саюз, нароўні з іншымі міжнароднымі донарамі, вылучыў беспрэцэдэнтную фінансавую падтрымку на развіццё грамадзянскай супольнасці, праваабаронцаў, незалежных медыя, культурных ініцыятыў і дапамогу рэпрэсаваным. Паводле адкрытых звестак, агульны аб’ём выдзеленай дапамогі толькі з боку ЕС і яго агенцтваў перавысіў 170 мільёнаў еўра за тры гады.
Але ўжо ў 2022 годзе сярод прадстаўнікоў беларускага руху ў эміграцыі пачалі гучаць трывожныя пытанні:
- Чаму адны і тыя ж структуры атрымліваюць фінансаванне рэгулярна, а іншыя – ніколі?
- Чаму эфектыўныя ініцыятывы, якія маюць вынікі, застаюцца па-за гульнёй?
- І самае галоўнае: хто насамрэч кантралюе размеркаванне гэтых сродкаў?
Каб разабрацца, мы пагаварылі з дзясяткамі людзей: арганізатарамі, якімі захапляюцца, і тымі, каго “не прынялі ў клуб”; экспертамі, аналітыкамі, былымі супрацоўнікамі сістэмы і нават з тымі, хто цяпер баіцца казаць адкрыта, бо бачыў, як выглядае “перахоп” дапамогі знутры.
Вынік – няпросты, але неабходны для разумення сённяшняй беларускай рэальнасці: КДБ Беларусі імкнецца кантраляваць заходнюю дапамогу – фінансавую, інстытуцыйную і чалавечую – так, як некалі кантралявала галасы на выбарах. Ціхамірна. Сістэмна. Бяспакарана.
Гэты тэкст – не абвінавачванне, а спроба вярнуць празрыстасць і давер. Таму што пакуль сотні тысячаў еўра трапляюць у фальшывыя рукі, сапраўдныя героі, якія страцілі ўсё, застаюцца без падтрымкі і без надзеі.
Мы зараз не маем на ўвазе ўвесь аб’ём грашовых патокаў, але перакананыя ў слушнасці нашых высноў што да пэўных сцэнарыяў.
Як гэта працуе: 3 асноўныя механізмы кантролю
▪️ Укараненне агентаў у структуру атрымальнікаў
Паводле інфармацыі, атрыманай ад двух незалежных журналістаў-расследавальнікаў з Варшавы і Вільні, ў некаторых еўрапейскіх НДА, што займаюцца Беларуссю, працуюць людзі з няпразрыстай біяграфіяй, звязанай з мінулым у дзяржаўных структурах ці пазней у адміністрацыі Лукашэнкі.
У 2022 годзе адно з такіх НДА (назва не публікуецца з юрыдычных прычын) атрымала грант на 500 000 еўра і было запрошана для кансультацый у працэсе размеркавання падтрымкі іншым арганізацыям. Паводле нашай інфармацыі, гэтыя людзі “фільтравалі” заяўкі, рэкамендуючы донару адхіляць “небяспечныя” структуры, напрыклад, тыя, што працуюць з палітычнымі эмігрантамі ці збіраюць доказы злачынстваў сілавікоў.
▪️ Стварэнне “фантомных” арганізацый пад НДА
У 2021–2023 гадах у Польшчы і Літве з’явілася больш за 60 (!) новых “праваабарончых”, “медыйных” і “культурных” і г.д. ініцыятываў, зарэгістраваных беларускімі грамадзянамі, якія не былі вядомыя ў колах супраціву да гэтага часу.
Некаторыя з гэтых структур атрымалі праекты, якія не пацвярджаюцца празрыстай публічнай справаздачнасцю. У прыватных гутарках прадстаўнікі рэальных ініцыятываў называюць гэтыя праекты “клапанамі” – праз іх спускаецца пар, каб стварыць ілюзію плыні падтрымкі.
▪️ Маніпуляцыі з “партнёрамі” ўнутры Беларусі
Яшчэ адзін небяспечны канал – гэта людзі, якія знаходзяцца ў Беларусі, але атрымліваюць заходнюю падтрымку праз кантакты з замежнымі структурамі. Ёсць сведчанні, што частка такіх “партнёраў” кантралююцца КДБ, і выконваюць ролю “стукачоў”, перадваючы інфармацыю пра людзей, якія маюць з імі зносіны.
Канфлікты і разбураныя супольнасці
Паводле апытання, праведзенага сярод 27 беларускіх ініцыятываў у эміграцыі, больш за 60% апытаных паведамілі, што не атрымлівалі ніводнага еўра з еўрапейскіх праграм падтрымкі, хаця мелі яўныя заслугі: дапамогу палітвязням, арганізацыю курсаў для рэпрэсаваных, інфармацыйную працу.
Цытата прадстаўніка ініцыятывы з Вільні:
«Калі глядзець на сайты атрымальнікаў, адчуванне такое, што Беларусь — гэта толькі тры-чатыры праекты. А ўсе астатнія – пустое месца. Гэта ператварае падтрымку ў механізм іерархічнага кантролю, які нагадвае… саму Беларусь».
Шляхі выхаду: што мусіць быць зроблена?
-
Празрысты механізм размеркавання фінансавання
- Абавязковая публікацыя ўсіх атрымальнікаў фінансавання з агаворкай мэтаў, тэрмінаў і вынікаў праектаў (не тычыцца атрымальнікаў унутры Беларусі);
- Стварэнне платформы агульнага доступу (кшталту адкрытага рэестра) з данымі пра падтрыманыя праекты.
-
Незалежны аўдыт
- Запрашэнне аўдытараў з краін, не звязаных з Беларуссю ці краінамі, дзе пражываюць асноўныя атрымальнікі;
- Агляд кейсаў фінансавання на прадмет рэальнага ўздзеяння і вынікаў, а не толькі прэзентацый і фота з івэнтаў.
-
Рэйтынг даверу і рэпутацыі
- Донары павінны карыстацца не толькі грантавымі заявамі, але і меркаваннем супольнасцяў — каго людзі ведаюць, з кім супрацоўнічаюць, каму давяраюць;
- Стварэнне індыкатараў аўтэнтычнасці праектаў: колькасць прамых атрымальнікаў дапамогі, сведкі дзейнасці, рэкамендацыі з боку іншых арганізацый.
-
Інвестыцыі ў малыя і лакальныя ініцыятывы
- Неабходна ўвесці квоты на фінансаванне малых ініцыятыў без юрыдычнай асобы (напрыклад, вясковыя або рэгіянальныя супольнасці);
- Стварэнне мікрагрантавых праграм, дзе рашэнні прымаюцца супольнасцю, а не адзіным офісам у Бруселі ці Варшаве.
Вывад
Сістэма заходняй падтрымкі Беларусі, якая задумвалася як інструмент дэмакратыі і надзеі, патрапіла ў лабірынт спецслужбаў і маніпуляцый. Калі гэта не будзе прызнана адкрыта і сістэмна, мы рызыкуем страціць не толькі мільёны еўра — але і веру людзей у тое, што дэмакратыя магчымая.
✉️ Калі вы маеце інфармацыю пра няпразрыстасць фінансавання, фіктыўныя праекты або пагрозы рэальным ініцыятывам — напішыце ананімна ў рэдакцыю Mogilev.Media праз e-mail: newtvmogilev@gmail.com.
🕊 Мы гаворым пра гэта не дзеля скандалу — а дзеля будучыні, якой вартая Беларусь.